प्राज्ञ अमर तुम्याहाङ
१. परिचय
भूगोल कुनै पनि मुलुकको अस्थिपञ्जर हो भने, जनता प्राण । मुलुकको अस्थिपञ्जर र प्राणलाई जोडेर जीवन्त बनाउँछन्– भाषा, साहित्य, संस्कृति र परम्पराले (तुलाधर, २०७४ः क) । यही भावभूमिमा रहेर यहाँ याक्थुङ लाजे लिम्बुवानका मूल वासिन्दा याक्थुङ लिम्बूहरूले बोल्ने भाषामा रहेको याक्थुङ लिम्बु साहित्यको चर्चा गर्ने जमर्को गरिएको छ ।
१.१ याक्थुङ लिम्बू जाति र भाषा
मुन्धुम अनुसार उत्तरमा साया मुदेÞन (चीन—तिब्बत), दक्षिणमा तेमेÞन वलङ (भारतवर्ष), पूर्वमा सुम्रोती उम्रोती (ब्रहमपुत्र) र पश्चिममा थोसु वरुम्मा परुम्मा ओनु योसु पारामावा ककामावा (माथि अरून बरुनदेखि तल कोसी) (लिम्बू, २०१४ः २९, तिगेला, २०७१ः ७७) भित्र रहेको याक्थुङ लाजे अर्थात् लिम्बुवानमा बसोबास गर्ने जाति याक्थुङ लिम्बू जाति हो । लिम्बूहरू आफूलाई याक्थुङ्बा वा याक्थुम्बा र लिम्बू भाषालाई याक्थुङ–पाःन् वा याक्थुङ्बा–पाःन् भन्दछन् (काइँला, २०६७ः ९) । मूलको हिसाबले याक्थुङ लिम्बू भाषा चिनियाँ भोट अन्तर्गत भोट – वर्मेली परिवारको पूवीय शाखा अन्तर्गत बोडिक उपशाखाको हिमाली वर्गको पूर्वी किराती भाषा हो (काइँला, २०६७ः १०) । यस भाषाका पान्थरे, फेदापे, तमोरखोले, छथरे, याङवरके भाषिकाहरू रहेको मानिन्छ ।
१.२ याक्थुङ लिम्बू साहित्य
लिम्बु वा गैह्र लिम्बु जसले लेखेको भए पनि लिम्बु भाषामा लेखिएको साहित्य आधारभूत रूपमा लिम्बु साहित्य हो । लिम्बु भाषीले लिम्बु भाषामा र लिम्बु विषयवस्तुमाथि नै साहित्य रचना गरेमा त्यो पक्कै पनि आदर्श लिम्बु साहित्य (तुम्याहाङ, २०७०ः ४७) हो ।
२. काल विभाजन र काल विभाजनका आधारभूत आधारहरू
लिम्बु साहित्यको इतिहास लेख्ने कार्य प्रचुरमात्रामा भएको दृष्टिगोचर हुन्न । यद्यपि लिम्बु भाषा साहित्यको इतिहास लेख्ने परम्परा एक शताब्दीभन्दा लामो समयदेखि हुँदै आएको देखिन्छ । अधिकांश लेखकहरूले लिम्बु भाषाको इतिहास लेख्दा लेखक र उनीहरूले गरेका रचनाहरूको कालक्रम क्रमिक रूपमा उल्लेख गरेको पाइन्छ । निकै कम लेखकहरूले मात्रै लिम्बु साहित्यको इतिहासलाई कालविभाजनको समयसीमामा बाँध्ने काम गरेका छन् । यसरी कालविभाजनमा प्राथमिकता नदिनुमा निम्न सम्भाव्य कारणहरू छन्ः
(क) लिम्बु भाषा साहित्य शताब्दीऔँसम्म राज्यको मारमा पर्नु ।
(ख) प्रजातन्त्रोत्तर पनि लिम्बु भाषा विद्यालय र महाविद्यालयहरूमा माध्यम भाषाको रूपमा पठनपाठन नहुनु ।
(ख) लिम्बु भाषामा साहित्य रचना गर्ने प्रवृति बढे पनि गम्भीर समालोचना र इतिहास लेखनमा ध्यान नजानु आदि ।
हुन त कालविभाजन भनेको समयलाई काल्पनिक समय रेखाले छुट्याउने प्रयास मात्रै हो । समय आफ्नो अनन्त यात्रामा अविछिन्न प्रवाहित भइरहेको हुन्छ । तापनि हामीले आफ्नो सुविधाका लागि समयलाई विभाजन गरेर व्यवहार चलाउने गर्दछौँ ।
वर्तमानमा आएर लिम्बु साहित्य रचनामा आधिक्यता हुनुका साथै उच्चशिक्षामा यसको पठनपाठनको तारतम्यले गर्दा लिम्बु साहित्यको काल विभाजन अपरिहार्य भएर आयो । लिम्बु साहित्यको काल विभाजन गरेर सामूहिक चर्चाको विषय बनाउने श्रेय विजय सुब्बालाई जान्छ । उनले २०५८ साउन १२ गते प्रगतिशील लेखक सङ्घ (प्रलेस)द्वारा आयोजित गोष्ठीमा लिम्बु भाषामा प्रगतिशील साहित्यको सङ्क्षिप्त रेखाङ्कन विषयक एउटा कार्यपत्र पस्तुत गरे जसमा उनले लिम्बु साहित्यको मूल प्रवृत्ति उपशीषर्कमा लिम्बु साहित्यको कालविभाजनको आफ्नो अवधारणा प्रस्तुत गरेका छन् । विजय सुब्बाले प्रस्ताव गरेको कालविभाजन यसप्रकार रहेका छन्ः
प्रारम्भिक कालः भक्तिकाल (सिरिजङ्गादेखि फाल्गुनन्दसम्म) अध्यात्मवाद
आधुनिक कालः
(क) इमानसिंह चेम्जोङ् कालः अध्यात्मवाद र यथार्थवाद (लिम्बु जागरण)
(ख) २०३० सालदेखि हालसम्म
- अघिल्लो चरण (वि.सं.२०३० देखि २०४६ सम्म): यथार्थवाद (जातीय असमानता विरुद्धको भावना र शोषण विरुद्धको भावना)
- पछिल्लो चरण (वि.सं. २०४६ देखि हालसम्म): यथार्थवाद र प्रगतिशीलता (जातीय र वर्गीय शोषण विरुद्धको भावना)
विजय सुब्बाले द्वैकालिक अवधारणा अगाडि सार्दै माध्यमिक काल लिम्बु साहित्यमा नभएको सङ्केत गरेका छन् । उनले शैली र सिल्पभन्दा पनि वैचारिक दृष्टकोणले हेरेका छन् । वैचारिक दृष्टिमा पनि बढीमात्रामा प्रगतिवादी आँखाले हेरेका छन् ।
वि.सं. २०६० दशकको आरम्भमा प्राज्ञ वैरागी काइँलाले याक्थुङ् खेÞदा?रेÞ कुबोरेÞन् चुक्मुक्पा साप्मुन्धुम् (लिम्बु कथा विकासको सङ्क्षिप्त इतिहास) (तान्छोप्पा,२०६० असोज), तक्पाःन्–थिक्सिगेःक् याक्थुङ् माःसाःम्बे (भूमिका– प्रथम लिम्बु महाकाव्य) शीर्षको सोधुङ्गेÞन् इमानसिंह चोःत्लुङ्को भूमिका (२०६० पुस) र लिम्बु भाषा–साहित्य र आजको लिम्बु कथा (सयपत्री पूर्णाङ्क १९, २०६१) शीर्षकको समालोचना लेखमा लिम्बु साहित्यको कालविभाजनको अनुकल्पना अगाडि सारे । वैरागी काइँलाले अगाडि सारेको कालविभाजन निम्नअनुसारको रहेको छः
१. प्राथमिक काल (१७०४–१९२४ ई.)
२. माध्यमिक काल (१९२५–१९५४ ई.)
३. आधुनिक काल (१९५५ ई. देखि हालसम्म)
३. (क) पूर्वार्ध काल
३. (ख) उत्तरार्ध काल
वैरागी काइँलाले अगाडि सारेका लिम्बु साहित्यको कालविभाजन धेरै प्रचलित त्रिकालिक पद्धतिमा आधारित छ । यसरी कालविभाजन गर्दा उनले सम्बन्धित कालको विशेषताहरू पनि पहिचान गरी उल्लेख गरेका छन् । लिम्बु भाषा र साहित्यको प्राथमिक काल शिक्षा, भक्ति, उपदेश र प्रार्थनाका काव्यको युग थियो (पृ. १३५, यसपत्री, २०६१) । माध्यमिक कालमा गद्य र पद्य दुवै विधामा नीति कथा, लोककथा र उपदेश, भक्तिगीत, प्रार्थना र भजनहरूको सृजना तथा मुन्धुम् आलेखन गर्ने, भाषा र लिपिको उत्थानको विषयवस्तुमा आधारित लेखनप्रवृत्ति कायम रहयो
(पृ. १३७ ऐ) । यसरी नै आधुनिक कालको पूर्वार्ध मूलतः वि.सं. २०४६ साल पूर्वको लिम्बु साहित्य मौलिक, नयाँ भाषा, शैली र शिल्पसहितको रहेको वैरागी काइँलाको ठम्याइ रहेको छ । आधुनिक कालको उत्तरार्ध अर्थात् वि.सं. २०४६ पछि लेखिएका लिम्बु साहित्यका कविता, कथा, निबन्ध, नियात्रा, जीवनी, उपन्यास, खण्डकाव्य, महाकाव्य तथा नाटक विधाहरू मौलिक र सृजनात्मक हुनुका साथै विविध विषयवस्तु, शैली, शिल्प, प्रविधि र भाषाको नवप्रयोगहरू पर्याप्तमात्रामा भएका छन् । लिम्बु साहित्यको यिनै विशेषताहरूलाई लिम्बु साहित्यको कालविभाजनको आधारभूमि मानिएको छ ।
थाम्सुहाङ् पुष्प सुब्बाले लिम्बु साहित्यको काल विभाजन आफ्नो कृति लिम्बु भाषाः साहित्यिक श्रष्टा र दृष्टिकोणमार्फत् अगाडि सारेका हुन् । यस पुस्तकमा लिम्बु साहित्यलाई उनले निम्नअनुसारको कालहरूमा विभाजन गरेका छन् :
१ अज्ञात स्वर्णिम काल
२ प्रारम्भिक काल (वि.सं. ७००–१०००)
३ उत्थान काल (वि.सं.१७६१–२०११)
४ विकास काल (वि.सं. २०१२–२०२८)
५ आधुनिक काल (वि.सं. २०२९ देखि हालसम्म)
यस काल विभाजनमा अज्ञात स्वर्णिम युग भनेर लेखकले लिम्बु लोकसमाजमा प्रचलित मुन्धुम्को रचनाकाल र त्यसको विशेष प्रभावको युगलाई इङ्गित गरेको देखिन्छ ।
प्राथमिक काल भनी उल्लेख गरिएको कालावधिमा रचित कुनै रचनाहरूको तत्कालीन लेख्य रूप प्राप्त छैन । तर लोकमा चलेका तत्कालीन समयका सन्त अगुवाहरूमध्ये माबोहाङ् र सिरिजङ्गाहाङ्का उपदेशहरूलाई यसका प्रमाणको रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ जस्तैः
साङ्साङ् साम्यो निसेम्मे
निङ्वा नुरिक् इत्तेÞम्मेÞ ।।
निङ्वा सेसे चोगेम्ÞमेÞ
सेसे साङ्साङ् पाःक्खेÞम्मेÞ ।। (माबोहाङ्)
यसपछि उत्थान काल र विकास काल भनी अगाडि सारिएका यी दुई कालले माध्यमिक काललाई नै जनाउने कुरामा कुनै दुविधा छैन । इतिहास लेखनको सामान्य मान्यता र परम्परा अनुसार प्राथमिक काल र आधुनिक कालको बीचमा माध्यमिक काल नै पर्ने हुनाले यसले पनि प्रष्ट हुन्छ कि यी दुई कालहरू माध्यमिक कालको बदलीमा आएका हुन् ।
थाम्सुहाङ्ले आफैले सम्पादन गरेको सिरिजङ्गा पत्रिकाको प्रकाशन आरम्भ वि.सं. २०२९ लाई याक्थुङ लिम्बु साहित्यको आधुनिक कालको मानेका छन् ।
सारमा भन्नु पर्दा याक्थुङ लिम्बु साहित्यको कालविभाजनका लागि लिम्बु साहित्यको विश्लेषण गर्न थालिएको इतिहास अत्यन्त अल्पकालीन छ । लिम्बु साहित्यका जति इतिहासकारहरूले यसबारेमा कलम चलाए उनीहरूको व्यक्तिगत प्रयास मात्रै देखिन्छ, संस्थागत वा सामूहिक प्रयास भएको देखिएको छैन (तुम्याहाङ, २०७०ः ६२–६८)।
३. याक्थुङ लिम्बू साहित्यको कालगत उपलब्धि र प्रवृत्ति
किरात सिरिजङ्गा लिपिमा याक्थुङ लिम्बू साहित्य लेखनको इतिहास स्वभाविक रूपले आफूलाई हाङ सिरिजङ्गाको अवतारी मानी आफ्नो नामको अगाडि त्येÞअङ्सी (अवतारी) जोड्ने सिरिजङ्गा सिङ थेबे (१७०४—१७४१ ई.) सँग जोडिन आउँछ । त्येÞअङ्सी सिरिजङ्गा सन् १७३४ मा आफ्ना आठ जना चेलाहरू सहित सिक्किम पुगे (सुब्बा, २००४, काइँला, २०६४, तुम्याहाङ, २०७४ः ५६) । उनले सिक्किममा पुगेर शिक्षा, मुन्धुम, भाषा–साहित्य र लिपिको प्रचार गरे । यसै क्रममा उनले किरात सिरिजङ्गा लिपिमा लेख्ने काम पनि गरे । ती सामग्री उनी सहिद भएपछि लुखाइ छिपाइ राखिएको थियो जुन पछि ब्रायन हटन हज्सनको सङ्ग्रहमा परे । ब्रायन हटन हज्सन, जो सन् १८२० देखि १८४३ सम्म काठमाडौँ र सन् १८४५ देखि १८५८ सम्म दार्जिलिङमा बसे
(Whelpton, J. & Hut, M.,
25 Jul, 2011), उनैले विशेष गरी दार्जिलिङ बस्दा सङ्कलन गरेर हाल ब्रिटिस लाइब्रेरी लन्डनमा सङ्ग्रहित गरि राखिएको सामग्रीहरूमा त्येÞअङ्सी सिरिजङ्गाले लेखेको पाण्डुलिपि पनि परेको विश्वास गरिएको छ । ती पाण्डुलिपिहरू मध्ये हज्सन पाण्डुलिपि भोल्युम ८६, पेज ६६ मा सङ्कलित त्येÞअङ्सी सिरिजङ्गाको पाण्डुलिपि अनुमान गरिएको ‘मुन्धुम साप्ला’ प्रतिलिपि (काइँला, २०६७ः १३) यस प्रकार रहेको छ :
यसमा प्रतिलिपिमा लेखिएको छ :
श्री सिक्कुम फुमा निङ्वाहाङ्मा रे पात्दुङ्लो. साक्सिङ् ओमालो.
कुसेÞन् कुरेÞन् याक्धुङ्हाङ् शाप्रा नित्मालो. कुसेÞन् कुरेÞन् सेवा चोक्मालो.
सेÞन् सेÞन् रेÞन् शाप्मा नित्मालो. चफ हुक्सिक् चुक्रलो. चमेÞन् मिक्सिन् चुक्रलो.
शापरा निलु याक्धुङ्हाङ्. शाप्रा निलु याक्धुङ् नोलो. शापरा शाप्दु यक्–
यस तथ्यलाई आधार मान्दा किरात याक्थुङ साहित्यको इतिहासको प्रथमिक काल प्राज्ञ वैरागी काइँलाले प्रस्तावित गर्नु भएको त्येÞअङ्सी सिरिजङ्गा सिङ थेबेको जन्म मिति सन् १७०४ बाट नभई सन् १७३४ बाट गणना गर्नु युक्ति सङ्गत देखिन्छ । यही तथ्यलाई ध्यानमा राखी याक्थुङ साहित्यलाई निम्न त्रिकालकि अवधारणा अनुसार काल विभाजन गरिएको छ :
(१) प्राथमिक काल (सन् १७३४ देखि १९२४)
(२) माध्यमिक काल (सन् १९२५ देखि १९५५)
(३) आधुनिक काल (सन् १९५६ देखि हालसम्म)
यस प्रकार उल्लेखित त्रिकालिक आधारमा याक्थुङ लिम्बू साहित्यको अवस्थामाथि दृष्टि दिऔँ ।
३.१ प्राथमिक काल (सन् १७३४ देखि १९२४)
यसकालको आरम्भमा याक्थुङ लिम्बू समुदायको निकै ठूलो समूह मूलतः सिक्किमे राजाको विशेष प्रभावमा रहेका याक्थुङ लिम्बूहरूमाझ बौद्ध धर्मले निकै नै गाँजेको थियो । राज्यले बौद्ध धर्मलाई याक्थुङ लिम्बू समाजमाथि पूरै थोपरेको थियो र याक्थुङ लिम्बूहरू गुम्बा गएर बुद्धमार्गी गुम्बाशिक्षा नै लिनुपर्ने अवस्थामा पु¥याइएका थिए । यस प्रभावबाट याक्थुङ लिम्बू समुदायलाई बचाउने त्येÞअङ्सी सिरिजङ्गाले शिक्षा, मुन्धुम, भाषा–साहित्य र लिपिको प्रचार गरे । यही क्रममा उनी सहिद बन्न पुगे ।
पहिलो विश्वयुद्धपछि महागुरु फाल्गुनन्दले आफ्नै मातृृभाषा याक्थुङ लिम्बूमा आफू र आफ्ना शिष्यहरूले गाउनका लागि तयार गरेका भजनहरूलाई पनि प्राथमिककालीन साहित्यको रूपमा लिन सकिन्छ । फाल्गुनन्दको अवधारणाअनुसार उनका चेलाहरूले मुन्धुम्लाई केही परिमार्जन गरी आलेखन गरे । साम्जिक मुन्धुम् नामक सत्यहाङ्मा पन्थका अनुयायीहरूले प्रयोगमा ल्याउने मुन्धुम् पुस्तक यसको एउटा ज्वलन्त उदाहरण हो । समाज सुधारक तथा सत्यहाङ्मा पन्थका महागुरु फाल्गुनन्दको अगुवाइमा सन् १९३० देखि १९४८ सम्म किरात समाजमा प्रचलित मुन्धुम्को परिमार्जन एवम् लिपिबद्ध गर्ने काम अभियानकै रूपमा भएको थियो । त्यो समयमा लेखिएका मुन्धुम्हरू हजारभन्दा बढी पान्डुलिपिहरू फाल्गुनन्दले स्थापना गरे गराएका मन्दिर र अन्य अनुयायीहरूसँग रहेको विश्वास गरिन्छ । फाल्गुनन्दका चेलाहरूले गुरुका वाणी र उपदेशहरूको आलेखन गरी याक्थुङ लिम्बू (किरात) सन्त–साहित्यको जगमा थप शीला थप्ने काम गरे ।
३.१.१ प्राथमिककालीन पद्य सहित्यको प्रवृति र विशेषता
(क) तागेÞरानिङ्वाभुमा माङ्को सृष्टिलीलाको वर्णन
(ख) ईश्वर भक्ति मूलतः तागेÞरानिङ्वाभूमा माङ्को उपासना
(ग) अर्ति–उपदेश तथा शिक्षाप्रद भजनहरूको रचना
(घ) यस्ता रचनाहरू लोकलयका साथै शास्त्रीय छन्दमा रचना गरिएका
(ङ) मुन्धुमी र आलङ्कारिक भाषाको अधिकतम् प्रभाव
याक्थुङ लिम्बूभाषा र साहित्यको प्राथमिककालीन गद्यविधामा उपदेश तथा नीतिकथा लेखन युग थियो । यस समयमा ब्रायन हज्सन्ले किरात लिपि लेख्नजान्ने व्यक्तित्वहरू जोभानसिं याक्थुङ लिम्बू, च्याङ्ग्रेसिं फेÞदाङ्मा, हवल्दार रनधोज र खरदार जीत मोहनलाई विभिन्न विषयमा जानकारीमूलक लेख्न लगाई सङ्कलन गरेका थिए । सम्भवत प्राथमिककालीन याक्थुङ लिम्बू साहित्यको सबैभन्दा अमूल्य निधि यही हुनुपर्छ । सामाज सुधारक तथा राष्ट्रिय विभूति महागुरु फाल्गुनन्दले आफ्नै मातृृभाषा याक्थुङ लिम्बूमा दिएका धार्मिक शिक्षाका प्रवचन र उपदेशहरूलाई त्यो समयको गद्य साहित्यको महत्त्वपूर्ण पक्षको रूपमा लिन सकिन्छ । यसरी नै लालसोर सेÞन्दाङ्ले सिक्किमे याक्थुङ लिम्बू समाजमा दिएका किरात लिपि, सिरिजङ्गाको जीवनी र उपदेशसम्बन्धी शिक्षाप्रद प्रचारप्रसार एवम् प्रवचनहरूले पनि यस कालमा केही न केही योगदान पु¥याएको थियो । उनले लेखेको सिवा खाहुन् (वि.सं. १९७३) प्राथमिककालीन महत्त्वपूर्ण ग्रन्थ हो । प्राथमिक कालको अन्तिम वर्षमा इमानसिंह चेम्जोङ्ले सिरिजङ्गाको जीवनी दुई खण्डमा सिरिजङ्गा मुन्धुम् (१९२४ ई०) तयार पारेर गद्यविधालाई उन्नत बनाउन योगदान गरेका थिए । यति हुँदाहुँदै पनि सिर्जनात्मक साहित्य लेखनको सुरुवात भने हुन सकेको देखिँदैन ।
३.१.२ प्राथमिक कालीन गद्य सहित्यको प्रवृति र विशेषता
(क) मुन्धुमी तथा लोक कथाहरूको आलेखन
(ख) उपदेशहरूको सङ्कलन एवम् सङ्ग्रह
(ग) जानकारीमूलक लेख
(ग) जीवनी लेख
प्राथमिक कालीन याक्थुङ लिम्बू साहित्यलाई ईश्वरभक्तिले पूर्ण रूपमा छोपेको थियो । यस कालको साहित्यले सृजनात्मक साहित्यको रूप धारण गर्न सकेन । विधागत आधारमा पनि याक्थुङ लिम्बू साहित्यले विशिष्ठ रूप लिन सकेन ।
३.२ याक्थुङ लिम्बू साहित्यको माध्यमिक काल (सन् १९२५ देखि १९५५)
याक्थुङ लिम्बू साहित्यको माध्यमिक काल भनेर सन् १९२५ देखि १९५५ तदनुसार वि.सं. १९८२ देखि २०१२ सम्मको ३० वर्षको अवधिलाई लिइने गरिन्छ ।
मातृभाषाको उत्थानको उद्देश्य बोकेर कालेबुङ (दार्जिलिङ, भारत) मा सन् १९२५ ई० मा याक्थुङ् हाङ्् चुम्लुङ्को स्थापना भयो । यो घटना याक्थुङ लिम्बू भाषा साहित्यको इतिहासमा एउटा कोशे ढुङगा थियो । यस पश्चात् याक्थुङ लिम्बू साहित्य–लेखनले अभूतपूर्व तीव्रता पायो । यसले याक्थुङ लिम्बू भाषा साहित्यमा अर्को नयॉ युगको थालनी भयो । यस अवधि (सन् १९२५–१९५५) लाई याक्थुङ लिम्बू साहित्यको माध्यमिक कालका रूपमा लिइने गरिएको छ ।
इमानसिंह चेम्जोङ, सुबेदार बाजवीर थलङ, इ.के. बहादुर सेरेङ, निर्मलकुमार याक्थुङ लिम्बू, हर्कजङ्ग माक्खिम, लप्टन शेरबहादुर याक्थुङ लिम्बू, कालुसिंह पापो, सुबिदार बुद्धिराज फागो र जसमान साँबा तथा तिलोकसिंह नुगो आदिले सन् १९२८ देखि सन् १९३८ सम्म आफ्नो भाषा र साहित्यको विकासमा अमूल्य योगदान दिएर यस कालावधिलाई याक्थुङ लिम्बूभाषा–साहित्यको स्वर्णयुग भन्न सकिने बनाए । पछि इमानसिंह चेम्जोङ्को सिक्किम प्रवास–कालमा भने सिक्किममा सक्रियता बढ्यो । गान्तोक सिक्किममा चेम्जोङ्, पदमसिंह मुरिङला, मनबहादुर खाम्धाक र सन्तवीर खाम्धाक याक्थुङ लिम्बूसमेत भई वर्णमालाका पुस्तकहरू गान्तोक, सिक्किमबाट प्रकाशित (१९५१ ई.) गरी देशविदेशमा प्रचार–प्रसार गरे । मुख्यगरी यो युग मातृभाषाको उत्थानका लागि जागरणको युग थियो ।
माध्यमिक कालमा गद्य विधामा लेखिएका कितावहरू (काइँला, २०४९) मा कालुसिं पापोको याक्थुङ् सेवा साम्लो (सन् १९३०), सुबिदार बुद्धिराज फागो र जसमान साँवाको किराँत साम् मुन्धुम् (सन् १९३१), तिलकसिङ नुगोको किराँत मुन्धुम् (सन् १९५१) आदि पर्दछन् ।
यी बाहेक विभिन्न समयमा निस्किएका वर्णमालाहरूमा निसाम्माङ् पाःन् (सरस्वती वचन), खाहुन् (उपद्येश), साम्लो (गीत) आदि प्रकाशित भएका पाइन्छन् । जस्तैः
क) निसाम्माङ् पाःन् या सरस्वती वचन
पहिलो श्लोक
निङ्वा?फुुमा शक्शक् आहुक्यो वा?रो ।।
केखेबा केरेक् नोनिङ्वा तारो ।।
अन्तिम श्लोक
साप्ला केहु?बा साप्ला केनिप्पा ।।
हिन्जाहा? केरेक् मेबोङ्लो चापा ।।
पहिलो श्लोक
सरस्वती पुस्तक हातमा छ ।
पढेर सर्ब सुभावना आउँछ ।
अन्तिम श्लोक
पढ्न सिकाउने पढ्न सिक्ने ।
शिशुहरू सबै ज्ञानी बन्छन् ।
(इमानसिंह चेम्जोङ्, याक्थुङ् निसिगेक् साप्ला, १९५१ ई. पृ. ७–८)
ख) साम्नि साम्लो नाम दिइएको गीतको अंश
ए
माङ््जुम् मेन्नेग ।।
ए
माङ््वा मेन्नेग ।।
ए
ना कोइ मेखेम्दुन् ।।
ए
फाङ्जोङ् मेखेम्दुन् ।।
ए
नावा मेयारुन् ।।
ए
खेम्सिङ् मेयारुन् ।।
ए
मौरी घार नै नभए ।
ए
भीर मौरी नभए ।
ए
त्यो भीर सुहाउँदैन ।
ए
पहाड सुहाउँदैन ।
ए
रूप, रूप हुँदैन ।
ए
श्रृङ्गार सुहाउँदैन ।
(तुम् याक्थुङ् निङ्वाफु साप्ला, १९५१ ई. पृ.२५)
माध्यमिककालीन कविताको मूल्याङ्कन गर्ने क्रममा लाल–श्याँकारेलु रापचा र अन्य लेख्छन्– ...ई.१९५१ पश्चात् स्तुति कविताको सुरुआत इमानसिंह चेम्जोङ्, मनबहादुर खाम्धाक र पदमसिंह मुरिङला नुगोहरूको याक्थुङ् निसिगेक साप्ला (वर्नमाला) बाट भएको हो । इमानसिंह चेम्जोङ्कै निङ्वाफु सेवा, र फुङखामा कविताहरूमा बाल एवम् भक्तिभाव सार झल्कने कविताहरू छन् । एमबी खाम्धाक पनि निसाम सेवा मा स्तुतिको सार लिएर प्रवेश गरेका हुन् (२००८ ई., पृ. ४४३) ।
३.२.१ माध्यमिककालीन पद्य साहित्यका प्रवृति र विशेषता
उल्लेखित कृति र रचनाहरूको मूल्याङ्कन गर्दा माध्यमिककालीन याक्थुङ लिम्बू पद्य साहित्यको प्रमुख प्रवृति र विशेषताहरू निम्नअनुसार उल्लेख गर्न सकिन्छः
(क) ईश्वर र सरस्वतीप्रतिको स्तुति र उपासनामा केन्द्रित रचना ।
(ख) पद्य रचनाका लागि लोकलय र शास्त्रीय छन्दको प्रयोग ।
(ग) नीति शिक्षा तथा उपदेशकेन्द्रित रचना ।
(घ) जीवनीपरक तर अध्यात्मकेन्द्रित रचना ।
(घ) माध्यमिककालको उत्तरार्धमा प्रकृति, प्राकृतिक सौन्र्दयको मोह र सोबाट शिक्षा ग्रहण ।
(ङ) माध्यामिककालको उत्तरार्धमा पद्य रचनाको विषय ईश्वर, देवीदेवता, मुन्धुमी पात्रपात्रा र सृष्टि आख्यानबाट प्रकृति, प्राणी र अन्य विषयतिर स्थानान्तरण ।
याक्थुङ लिम्बूभाषामा लेखिएका गद्य साहित्यमा माध्यमिक कालको उत्तरार्ध र आधुनिक कालको प्रारम्भमा पनि सामाजिक विसङ्गति, विकृति र अन्धपरम्पराको विरोध तथा सामाजिक सुधारका साथै मातृभाषा र लिपिको उत्थान एवम् शिक्षाको प्रचारमा अत्यधिक जोड दिएको देखिन्छ । यस कालमा आधा दर्जनजति वर्णमालाका किताबहरू छापिएबाट यो समय याक्थुङ लिम्बू भाषा साहित्यको पुनरजागरण एवम् चरम जागरणको समय भनेर सहजै अनुमान गर्न सकिन्छ । यसरी नै सो समयमा मदपान निषेध (१९३१ ई.) जस्ता पुस्तकका प्रकाशनले याक्थुङ लिम्बू समुदाय आफ्नो समाजको विकृतिविरुद्ध मौखिक मात्रै होइन लिपित रूपमै अभियानका साथ अगाडि बढेको प्रमाणित हुन्छ । माध्यमिककालीन याक्थुङ लिम्बू समाज सङ्गीत र कलाप्रति पनि सचेत भएको कुरा किराँत सङ्गीत विद्या (१९३१ ई.) पुस्तकको प्रकाशनले सिद्ध गर्दछ । यही कालावधिमा इमानसिंह चेम्जोङ्को किरात इतिहास (सन् १९४८ ई.) नामक एकदमै परिपक्वा इतिहासको पुस्तक पनि प्रकाशन आयो जसले किरात समुदाय र याक्थुङ लिम्बू समुदायलाई आफ्नो प्रामाणिक इतिहासबारेमा ठोस जानकारी दियो । तर यस अवधिमा गद्यविधामा महागुरु फाल्गुनन्दका चेला रन्धोज नेम्बाङ्ले भने सत्यहाङ्मा–पन्थका धार्मिक कर्मकाण्ड र ज्योतिषसम्बन्धी ग्रन्थ तयार गरेर अर्कै धार प्रवाह गरेका थिए ।
माध्यमिककालीन गद्य विधाका लेखकहरूमा बाजवीर थलङ, इमानसिंह चेम्जोङ, ई.के. बहादुर सेरेङ, सुबेदार हर्कजङ् माखिम (वर्मा), सुबेदार हर्कजङ् माखिम (वर्मा), निर्मल याक्थुङ लिम्बू, जीवनदास राई, लफ्टन शेरबहादुर मेयोहाङ्, मोहनलाल हाङ्गम, सुबिदार बुद्धिराज फागो, जसमान साँवा, मानबहादुर खाम्धाक, पदमसिंह मुरिङला
(याक्थुङ लिम्बू भाषा र साहित्यको सङ्क्षिप्त परिचय, २०४९, पृ.४३–४८) पर्दछन् (कृतिहरूको विवरण अनुसूचि (क) मा हेर्नुहोस्)।
माध्यमिक कालमा नीति शिक्षा दिने खालका प्राणी केन्द्रित सरल तर गहन विचार र शिक्षा प्रवाह गर्ने बाल साहित्यको रचनाहरू पनि भएका थिए । उदाहरणको लागि सन् १९३१ मा सुबेदार बाजवीर थलङ र इमानसिंह चेम्जोङ्को संयुक्त लेखनमा प्रकाशित निसिगेक् याक्थुङ् साप्लाको एउटा कथालाई लिन सकिन्छः
हिम् थिक्लेÞ कुबेसाङ् वारक्थिक् नेÞस्सेÞ ।। थिक्येÞन् यम्बा वाहित् थासुआङ् चिप्तु ।। खेन् वाबाक्ओ पद्यःक्पाहा? मेÞलःन्देÞआङ् यल्लिक साम्लोनु मेÞअःक्तेÞ ।। हेÞक्केआङ् खेÞन् हिम्मोबा हिन्जाहा?रेÞ खेÞन् पद्यःक्पाहा? लुङ्लेÞ मेÞलेÞप्तुसि ।। हेÞक्केआङ् सिदःत् पद्यःक्पाहा?रेÞ लाङ् हुक् मेÞऐÞगेÞ ।। आक्खेल्लेÞग खुन्छि? थेÞगेःक्काङ् यबेÞआङ् मेÞस्येÞ ।। खेÞन् येÞम्मो काप्पोबा पदःक्पाधिक् पाःक्खा लःन्देÞ ।। काप्पोबा पद्यःक्पाल्लेÞ हिन्जाहा? मेÞत्तुसि– हिन्जा?से ! आनिगेÞ सःत्तिगेÞल्लेÞ थेआङ् लुङ्ङिल्लेÞ आगेÞलेÞप्तिबा बे ? खेनि? केÞन्निसुम्मिम्बि आनिगेÞ लाङ्हुक् एÞगेÞबा !
कम्भ्याक् पाःत्तुआङ् काप्पोबा पदःक्किन् वारक्सिगाङ् लासेÞबे ।।
खाहुन्- "हिन्जा?से ! हाःत्ताङ् तुक्खे मेÞन्जाःप्मानाहा? आप्फाल्लेÞआङ् सेÞप्मासि मेÞन्लो ।।
अनुवादः एउटा घरको नजिकै एउटा पोखरी थियो । एकदिन ठूलो पानी प¥यो । त्यो पोखरीमा भ्यागुताहरू निस्किएर ठूलो स्वरमा गीत गाउन थाले । त्यसपछि पोखरीछेउको घरका केटाकेटीहरूले भ्यागुताहरूलाई ढुङ्गाले हाने । ढुङ्गाले लागेर धेरै भ्यागुताहरूको हात खुट्टा भाँचिए । कतिको त टाउकै फुटेर पनि मरे । त्यो समयमा बूढो भ्यागुतो पाखा निस्कियो । बूढो भ्यागुतोले केटाकेटीहरूलाई भन्यो– नानी हो ! हामी रमाउँदा किन ढुङ्गाले हानेको ? तिमीहरूले देखेनौँ, हाम्रो हातखुट्टा भाँचिएको !
त्यति भनेर बूढो भ्यागुतो पोखरिमा पस्यो ।
शिक्षा–"नानी हो ! कसैलाई दुःख नदिने प्राणीहरूलाई कहिल्यै मार्नु हुँदैन ।"
(आनि पाःन्, कक्षा १, परिमार्जन ०६४, पृ.४६ तथा याक्थुङ् निसिगेक् साप्ला, ०५१ ई. पृ. २२–२३)
माध्यमिककालीन केही गद्य रचनाहरूमा लोक कथा, मौलिक कथा, अनुवाद वा आगन्तुक कथा, गाई, कुकुर सम्बन्धी प्रवन्धात्मक निबन्धहरू पनि पाइन्छन् ।
३.२.२ माध्यमिककालीन गद्य साहित्यका प्रवृति र विशेषता
उल्लेखित कृति र रचनाहरूको मूल्याङ्कन गर्दा माध्यमिककालीन याक्थुङ लिम्बू गद्य साहित्यको प्रमुख प्रवृति र विशेषताहरू निम्नअनुसार उल्लेख गर्न सकिन्छः
(क) सामाजिक विसङ्गति, विकृति र अन्धपरम्पराको विरोध तथा सामाजिक सुधारको सन्देश रचनाहरूमा प्रकट हुन सुरु ।
(ख) मातृभाषा र लिपिको उत्थान एवम् शिक्षाको प्रचारमा जोड ।
(ग) लोककथाको धरातलमा मौलिक कथाहरूको लेखन आरम्भ ।
(घ) सरल निबन्धहरूको लेखन आरम्भ हुनु ।
(ङ) अनुवाद कथाहरू प्रवेश गर्नु ।
(च) विधागत पहिचानका साथ पुस्तकहरू लेख्न थालिनु, जस्तै किरात इतिहास ।
(छ) तत्कालीन रचनाहरूमा आधुनिक गद्य रचनाका आधारभूत विशेषताहरू मौलाउन थाल्नु ।
३.३ आधुनिक याक्थुङ लिम्बू काव्य (सन् १९५६ देखि हालसम्म)
याक्थुङ लिम्बू साहित्यको कविता–काव्य विधामा आधुनिक काल सुब्बा खड्गबहादुर नेम्बाङले किराँत मिक्–हऽन् साम्लो (२०१२, वि.सं.) लेखी प्रकाशन गरेपछि सुरु भएको मानिन्छ । त्यसैले वि.सं. २०१२ अर्थात् सन् १९५६ देखि आजतक लेखिएका साहित्यलाई आधुनिक याक्थुङ लिम्बू साहित्यको रूपमा लिइने गरेको छ । यसलाई पनि पूर्वार्ध र उत्तराद्र्ध गरी दुई खण्डमा विभाजन गरी हेर्ने गरिएको छ । आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविताको पूर्वार्ध भन्नाले वि.सं. २०१२ देखि २०२९ अर्थात् ईस्वी संवत् १९५६ देखि १९७३ सम्म र उत्तराद्र्ध वि.सं. २०३० अर्थात् सन् १९७४ देखि हालसम्म रचित साहित्यलाई लिने गरिन्छ । याक्थुङ लिम्बू साहित्यमा उत्तर आधुनिकताको आरम्भ वि.सं. २०४७ अर्थात् ईस्वी संवत् १९९० देखि भएको हो ।
आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविता–काव्यको पूर्वार्र्धका कविहरूमा सुब्बा खड्गबहादुर नेम्बाङ्को विशेष स्थान रहेको छ । उनले पहिलो पटक खण्ड काव्य स्तरको लामो कविता किरात मिक्हन साम्लो लेखी प्रकाशित गरे ।
आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविता–काव्यको उत्तरार्धर्मा लिम्बू भाषामा प्रसस्तै कविता सङ्ग्रहरू प्रकाशित भएका छन् । कविवर वीर नेम्बाङ्बाट सेÞम्मुइ खण्डकाव्य (ई.सं. १९८६) रचित भएपछि याक्थुङ खण्ड काव्यहरूको प्रकाशन हुन थाले । आधुनिक कालको उत्तरार्धमा आएर अमर तुम्याहाङको सोधुङ्गेÞन् इमानसिंह चोत्लुङ (वि.सं. २०६०) र थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बाको मक्खिवा फुङ (वि.सं. २०६७) मा प्रकाशित भए ।
यस कालका कविता कृति प्रकाशित गरिसकेका कविहरूमा वैरागी काइँला, बी.बी. सुभा (मुरिङ्ला नुगो), विरही काइँला, ताम्लिङ वीरबल लिम्बु, डिल्ली लिङ्दम, सेसेमि से–नाल्बो, रणबहादुर मेन्याङ्बो, नरबहादुर यङहाङ्, हरि चङबाङ ‘सेन्छेन्हाङ्’, सेर्मा साम्जिरि सेमि, सेसेहाङ् फियाक, तोङ्सा नयोङ्हाङ्, टङ्क वनेम, सेसेमी साम्जिरि फुङ, राजकुमार तेयुङ ‘तरेबा’, बालि छथरे, बिर्खमान याक्थुङ्, पूर्ण मुरिङ्ला, चन्द्र माङ््युङ, राजु याक्थुङ् ‘साम्सिङ्बो’ दिलेन्द्र कुरुम्बाङ, बल मुरिङ्ला, बुधि ‘लेक्वाहाङ्’ खाम्धाक, लिला तुम्बापो, बिर्ख पेघा, सन्तोष तेराप्पे, सन्जित्रा याक्थुङ, पदमसिंङ इजम, लिम्बू डि.आर., लिला तुम्बापो, मिलन मुरिङ्ला नुगो, उत्तमकुमार यङहाङ्, तेन्जिङ तापेली, राधिका हुक्पा चङ्बाङ ‘नाम्फुङ’ रहेका छन् ।
कविता सङ्ग्रह प्रकाशित गर्ने थप कविहरूमा आर.बी. याक्थुङचुम, बी.बी. मादेन, चन्द्र माङ्युङ, टी.बी. लेक्वाहाङ, चन्द्र मणि तुम्बापो, हरि हुक्पा चङबाङ ‘सेन्छेन्हाङ्’, रणबहादुर मेन्याङ्बो, थिबोङ्सा याक्थुम्बा ‘सुप्रस’, मदन चोङ्बाङ ‘तान्छोप्पा’, सेसेहाङ् फियाक, तोङ्सा नयोङ्हाङ्, लछामी सेर्मा पापो, टङ्क वनेम, आन्छुमे नसान्, राजेन्द्र चबेगु ‘हाङ्वासाङ्’, भित्रागी काइँला, भवानी तावा, पुष्प हाङ लोवा, राज माङलाक, निशेष आङ्देम्बे, रानीटारे साइँला, बुद्धहाङ नेम्बाङ, जसलाल साक्वादेन, मणिराज हुक्पा, धनरोती याप्मी, बी.एल. साक्वादेन, पूर्ण मुरिङ्ला, रामहाङ सिसेक्, पी.एस. इजम, मानहाङ खाम्धाक्, हस्त पन्धाक, हर्क खाम्धाक, बी.बी. पक्खिम, कमला सुब्बा मेन्याङ्बो, सुक्मान ओती, धनराज खाम्धाक्, पूर्णसिङ साम्बा, तेÞन्हाङ् साम्बा, मिलन मुरिङ्ला नुगो, रिवाज साक्वादेन, चन्द्र पेÞघा, असित याक्थुङ, अरुण कुमार पक्खिम, लाहाङ पक्खिम, कुमार लिम्बू थोप्रा, सन्चहाङ मादेन लिम्बू, मङ्गलसिङ ताम्लिङ, बुधी दास पन्धाक आदि रहेका छन् (कृतिहरूको विवरण अनुसूचि (ख) मा हेर्नुहोस्) ।
यस कालखण्डमा वैरागी काइँला, नरबहादुर यङहाङ, दुर्गा प्रसाद फोपाहाङ, रणबहादुर मेन्याङ्बो, जसराज पन्धाक, रनधोज सिरेङ चोङ्बाङ, रैप्रसाद हुक्पा चङ्बाङ आदिले याक्थुङ समाजको शास्त्रीय मुन्धुम, लोक गीतहरू अभिलेखीकरण गरिरहेका छन् जसले याक्थुङ साहित्य लेखनमा पृष्ठ धरातलको काम गरिरहेको छ ।
३.३.१ आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविता काव्यको विशेषताहरू
आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविता काव्यलाई समसामयिक धारा, प्रगतिशील धारा, स्वछन्दतावादी धारा, अस्तित्ववादी धाराको कोणबाट पनि विभाजन गरेर हेर्न सकिन्छ । तर यी धाराहरूको विशद् अन्वेषण, गवेषण भएको छैन । यद्यपि यी धाराका रचनाहरू पर्याप्त मात्रामा पाइन्छन् । आधुनिक कालमा आएर शास्त्रीय मुन्धुम् आलेखन गर्ने र त्यसको व्याख्या गर्ने काममा पनि अभियानकै रूपमा काम भइआएको छ जसले याक्थुङ लिम्बू साहित्यको मजबुत शास्त्रीय आधारको पहिचान गराएको छ । याक्थुङ लिम्बू समुदाय सधैँ सत्ताको जाँतोमुनि पिसिएका कारणले अस्तित्व कायम गर्न समाजमा जनजागरण ल्याउने, त्यसको आधारमा विद्रोहको मानसिकता तयार गर्ने र स्वत्वको लागि सङ्घर्ष गर्न अभिप्रेरित गर्ने खालका साहित्यहरू निरन्तर लेखिइरहे । यसर्थ पनि आधुनिक याक्थुङ लिम्बू साहित्य कालमा पनि एउटा प्रशाखाको रूपमा निरन्तर जागरणमूलक साहित्य रचना हुँदै आएको पाइन्छ। आधुनिक याक्थुङ लिम्बू कविता काव्यको केही विशेषताहरूलाई बुँदागत रूपमा निम्नअनुसार प्रस्तुत गर्न सकिन्छः
परम्पराको विरोध र राजनैतिक, सामाजिक जागरणको अभिव्यक्ति
विकृति र विसङ्ति प्रति विद्रोही चेत
विभिन्न साहित्यिकवादहरू (प्रगतिवाद, अस्तित्ववाद, विसङ्गतिवाद, आदि) बाट प्रभावित रचना
कविता काव्यमा तार्किकता
बिम्ब र प्रतीकको प्रयोग
गद्य परम्पराका साथै नवीन भाषाशैलीको प्रयोग
युगीन मूल्य र मान्यताको अभिव्यक्ति
जातीय एवम् नाश्लिक अस्तित्वको खोज
मुन्धुम्को पुनःलेखन र व्याख्या, आदि।
३.३.२ आधुनिक याक्थुङ लिम्बू आख्यान (कथा)को विशेषताहरू
मुन्धुम्का विभिन्न श्रृङ्खलाहरूमा दार्शनिक दृष्टिकोण दिने, नैतिक पाठ सिकाउने, स्वजातीय विश्व दृष्टि दिने खालका रोचक, प्रेरणादायी कथाहरू पर्याप्त मात्रामा पाइन्छन् । तर लिखित रूपमा आएको कथा भने जोभानसिं याक्थुङ लिम्बूले वि.सं. १९०३ मार्ग शुदी ५ का दिन लेखिएको ‘याक्थुङ्हाङ् मुन्धुम्’ (काइँलाः २०४९) हो भने मुद्रणको हिसाबले मेजर एच.ए.आर. सेनियर आई.एस.सी.ले सम्पादन गरी वि.सं. १९६२ मा प्रकाशित गरेको ‘लोछा सा सम्पत्ति के जाबा’ लाई मानिन्छ ।
वि.सं. २०१८ मा प्रकाशित काजीमान कन्दङ्वाको पाङ्खरे योबाआङ येरा कथा सङ्ग्रहका कथा याक्थुङ लिम्बू आधुनिक कथा थालनीका प्रस्थान विन्दु हुन् । वि.सं. २०२९ (सन् १९७२) देखि पुष्प थाम्सुहाङ्को सिरिजङ्गा, वि.सं. २०३० (सन् १९७४) देखि रणबहादुर मेन्याङ्बोले सम्पादन गरेको थोक्ला, वि.सं. २०३० (सन् १९७४) बाट मोहन इजम र बी.बी. मुरिङ्लाले सम्पादन गरेको पत्रिका तुम्दुम्दोहेना प्रकाशित हुन थालेपछि याक्थुङ कथा लेखन तथा प्रकाशनले तीब्रता पाएको हो ।
यसपछि मोहन इजम, बी.बी. मुरिङला, हर्क खाम्धाक, चन्द्र माङ्युङ, देवमान याक्थुङ् होन्दोक, बुधि लेक्वाहाङ् खाम्धाक, सम्बर ताम्लिङ आदि दर्जनौ कथाकारहरू याक्थुङ लिम्बू साहित्यमा उदाएका छन् र आफ्नो स्वपहिचान कायम गरेका छन् ।
याक्थुङ आख्यान अन्तर्गत कथा विधाका कृतिकारहरू बुधि ‘लेक्वाहाङ्’ खाम्धाक, बसन्ती पाराङदेन, पेÞरेÞम् मुरिङ्ला, दिल माया पाराङ्देन, बिआर सुभा (मुरिङ्ला), राजभक्त चेम्जोङ, डिल्ली लिङ्दम, क्षितिज सुब्बा (साँवा), जी. एम. खाम्धाक, बी.आर. सुभा मुरिङ्ला आदि रहेका छन् ।
याक्थुङ लिम्बू लोक कथा विधामा निकै काम भइरहेका छन् । कतिपयले याक्थुङ भाषामा नै लोककथा सङ्कलन एवम् सम्पादन गरेका छन् भने कतिपयले खस नेपाली र अङ्ग्रेजी भाषामा समेत याक्थुङ लिम्बु लोककथाहरू सङ्कलन गर्ने काम हुँदै आएको छ । इमानसिंह चेम्जोङबाट सुरु भएको लोककथा सङ्कलनको धनहाङ सुब्बासम्म विस्तारित भएको छ (कृतिहरूको विवरण अनुसूचि ग (१) मा हेर्नुहोस्) ।
विषयवस्तुका आधारमा भन्ने हो भने याक्थुङ लिम्बू कथाका विषयवस्तु कथाकारहरूको समकालिक जीवनभोगाइका क्रममा बेहोरिने घटना परिघटनाहरू नै हुनेगरेका छन् । याक्थुङ लिम्बू आधुनिक कथाहरूको विषयवस्तुको बारेमा वैरागी काइँला लेख्छन्ः "... सामाजिक जीवनमा रातोदिन भोगिने शोषण, धनीबाट हुने अपमान, अत्याचार, गरिबी, भेदभाव, असमानता, अशिक्षा, प्रेम, मिलन, बिछोड तथा गाउँघरको जीवन, मेलापात, दुःखसुख आजका याक्थुङ लिम्बू कथाका विषयवस्तु हुन् । त्यसरी नै मातृभूमि, पितापुर्खाले आर्जेको जग्गाजमिन त्यागेर काम खोज्दै विदेश– मलेसिया, हङकङ, अरब, खाडी देश, सिङ्गापुर, युके गएका, गोराको गोर्खा पल्टनमा भर्ना भएर यु.के., सिङ्गापुर, बु्रनाई पुगेका याक्थुङ लिम्बूहरूका जीवनको दुःख आजका याक्थुङ लिम्बू कथामा विषयवस्तुका रूपमा देखा पर्दछन्।" (काइँलाः २०६१ः १३९) मूलरूपमा याक्थुङ लिम्बू कथाहरू सामाजिक कथा रहेका छन् ।
आफ्नो इतिहासप्रतिको चेतना, आफ्नो भूमि, भाषा र संस्कृतिप्रति प्रतिबद्धता, सामाजिक विकृति र विसङ्गतिको विरोध, शोषण, अन्याय र अत्याचार, असमानता र भेदभावप्रति तीब्र आक्रोश (काइँलाः २०६१ः१४९) वर्तमान याक्थुङ लिम्बू कथाका विशेषता हुन् ।
३.३.३ आधुनिक याक्थुङ लिम्बू आख्यान (उपन्यास) र तिनका विशेषताहरू
याक्थुङ लिम्बू भाषाको प्रथम उपन्यास थत्थामा हो । यो उपन्यासका उपन्यासकार अपतन साहित्य अभियानका एक नायक पदमसिंह मुरिङ्ला हुन् । थत्थामा उपन्यास सामाजिक एवम् सांस्कृति उपन्यास हो भन्नुमा त्यति अतियुक्ति हुने छैन । ‘... उपन्यास (थत्थामा) व्यवहारिक ढाँचाको यथार्थताका उपर सुधारात्मक उपायको उद्घोषक त हो नै; यद्यपि थाहै नदिई सरलतापूर्वक मान्य वादहरूको उद्घोष’ (थाम्सुहाङ्, २०५७ः ५९) थत्थामा उपन्यासले गरेको निष्कर्ष पुष्प सुब्बा थाम्सुहाङ्को विष्लेषण रहेको छ ।
पदमसिंह मुरिङ्ला, थाकुहाङ मेरिङ, उत्तमकुमार यङहाङ्, क्षितिज सुब्बा, थाम्सुहाङ् पुष्प सुभा, नवल फाइबाली, मणिराज हुक्पा, सतकुमार सिङ्धाब, ललित मुरिङ्ला, देवमान याक्थुङ लिम्बू ‘होन्दोक’, बी.बी. पक्खिम, इन्द्र पक्खिम, बी.एल्. सक्वादेन, आर.बी. याक्थुङ्चुम्, रूपलाल खाम्धाक, एच. बी. पन्धाक, देनहाङ याक्थुङ लिम्बू ताम्लिङ, दिल माया पाराङ्देन, टी. बी. लेक्वाहाङ, बुद दास पन्धाक आदि थप याक्थुङ लिम्बू उपन्यासकारहरू हुन् (कृतिहरूको विवरण अनुसूचि ग (२) मा हेर्नुहोस्)।
याक्थुङ लिम्बू उपन्यासकारहरूले लेखेका उपन्यासहरू प्रायः सामाजिक परिवेशमा परिक्रमित रहेका छन् । यसो भए पनि ती उपन्यासहरूमा सामाजिक यर्थाथवादी, मनोविश्लेषणवादी, प्रगतिवादी धाराका विशेषताहरू पर्याप्त मात्रामा रहेको पाइन्छ ।
३.४ आधुनिक याक्थुङ लिम्बू निवन्ध र तिनका विशेषताहरू
याक्थुङ लिम्बू भाषामा पुस्तककार रूपमा निबन्ध सङ्ग्रहहरू प्रकाशित गर्ने निबन्धकारहरूमा एस.आर. खजुम, कोल्भिङ लावती, थाम्सुहाङ पुष्प सुभा, उत्तमकुमार यङहाङ्, राजेश्वर थापा र रणबहादुर मेन्याङ्बो, निशेष आङ्देम्बे, हर्क खाम्धाक, एस्.पी. माङ्युङ लिम्बु आदि पर्दछन् ।
मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा, याक्थुङ् साप्पान्लेÞ माराम् तमेÞप्मो (संस्मरण, ई.सं. २००५) एस्.आर्. खजुम, बिर्ख पेघा, कोल्भिङ लावतीका निबन्धहरू वस्तुपरक निबन्धहरू हुन् । याक्थुङ् सुम्जो निबन्ध सङ्ग्रहमा केही आत्मपरक निबन्धहरू समावेश छन् । यात्रा संस्मरण कोटी निबन्धकारका रूपमा येहाङ्् लाओती, इमाहाङ् सेत्लिङ्का निबन्धहरू पर्दछन् भने हास्यव्यङ्ग्यात्मक प्रवृतिका निबन्धहरू बुधि लेक्वाहाङ् खाम्धाक र निशेष आङ्देम्बेले लेखेका छन् (कृतिहरूको विवरण अनुसूचि (घ) मा हेर्नुहोस्) ।
३.५ अन्य विधाहरू
यस अन्तर्गत बाल साहित्य, नाटक, गीत–गजल, समालोचना, अनुवाद साहित्य विधालाई क्रमशः चर्चा गरिएको छ ।
३.५.१ बालसाहित्य
लिम्बु या याक्थुङ् साहित्य सागरमा बालसाहित्यले पनि आफ्नो स्थान राम्ररी नै ओगटिसकेको छ । लिम्बु भाषामा प्रकाशित बालसाहित्यका पुस्तकहरूमा १. माङ्गेÞन्ना?रेÞ कुबोःक् खन्ड–१ (कथा सङ्ग्रह मुन्धुम्सँग सम्बन्धित), २. आनि? चोवासाम्बाहा? खन्ड–२ (जीवनी सङ्ग्रह १० जनाको) ३. केलाःङ् खन्ड–३ (अमर तुम्याहाङ् र अन्य वि.स. २०६२) तीनोटैको पाठ्यक्रम विकास केन्द्र, सानोठिमी, भक्तपुरले प्रकाशनमा ल्याएको छ । अमर तुम्याहाङको 'सेÞवारो' (बालकविता सङ्ग्रह २०५८) पनि प्रकाशित रहेको छ । यसरी नै भवानी तावाको 'लाबे पम्बम्' (वि.सं. २०६७) बालकविता सङ्ग्रह प्रकाशनमा आएको छ ।
याक्थुङ बालसाहित्य लेखनमा समर्पित स्रष्टाहरूको सङ्ख्या निकै ठूलो रहेको छ । बालसाहित्यमा कलम चलाउने साहित्यकारहरूमा सबाजवीर थलङ, इमानसिंह चेम्जोङ, पदमसिंह मुरिङ्ला, बी.बी. मुरिङ्ला, येहाङ लाओती, अमर तुम्याहाङ, भवानी तावा, थाम्सुहाङ पुष्प सुब्बा, हाङ्वासाङ् याक्थुङ्बा, लक्ष्मी सेर्मा, सेमिक्लुङ लाओती, मलिसा याक्थुङ्बा लिम्बू, सेसेहाङ फियाक, सेसेमी सेरेङ लिम्बू, पापो कविराज सेर्मा, पुष्पहाङ लोवा फुङ्हाङ, यलम्बर मिक्वा, कुसुम हिक्की, राज माङ्लाक, विनोद कुगेनाम्बा, सेसेफुङ सेर्मा, नीरु एलन हाङ्सरुम्बा, हाङ्सेन सेर्मा, अनु लाओती र हरिराज लोवा रहेका छन् । यसरी नै अन्य याक्थुङ बालसाहित्यकारहरूमा राधिकार हुक्पा चङ्बाङ ‘नाम्फुङ’, लिला सिङ्गक, भीमा खजुम, फुङ्सा पन्धाक, विष्णु सेत्लिङ्, इमाहाङ सेत्लिङ, मोहन फुरुम्बो, रानीतारे साइँला, चन्द्र योङ्या, इन्दु फोम्बो, भित्रागी काइँला, केदेम सेरेङ कुमारी सुभा, श्याम चबेगु, सावन फुरुम्बो, तेन्जिङ तापेली, अइन्द्रसुन्दर नेम्बाङ, स्वप्नील स्मृति, विक्रम सुब्बा, डिल्ली लिङ्दम, कमला आङ्देम्बे, सूर्यमान सिरेङ, निशेष आङ्देम्बे, राजभक्त चेम्जोङ, रणबहादुर मेन्याङ्बो, वैरागी काइँला, भीमा खजुम ‘मुसुम’, दिलेन्द्र कुरुम्बाङ, खड्ग मेन्याङ्बो आदि रहेका छन् ।
३.५.२ नाटक
याक्थुङ नाटकलाई एकाङ्की, पूर्णाङकी, गीति नाटक समूहमा विभाजन गरी हेर्न सकिन्छ ।
एकाङ्की नाटकः एकाङ्की नाटकको विधामा पनि लिम्बु भाषामा कलम चलेको पाइएको छ । त्यसमा ‘बलिङ्हाङ्’ (बी.बी. सुभा–मुरिङ्ला–नुगो, अनु. वैरागी काइँला स. २०५९ः १५४–१७३) नै हो । यसरी नै चेÞ?या, खेÞ?सुङ (लिम्बु अन्डरग्र्याजुयट् सिलेबस्, पृ. ५, २००८ ई.) छन् । एकाङ्की नाटक विधामा कलम चलाउने नाटकारमा नवीनकला आङ्देम्बे (सनारुङ् कोःप्मानाइल्लेÞ खोःम्मानाबा तनालुङ्ङिन्, गोरखापत्र, २०६४, कात्तिक २१ गते) को नाम बिर्सन हुँदैन ।
पूर्णाङ्की नाटकः यो विधामा उत्तरकुमार यङहाङ्कोसेÞप्माङ्लेÞ कुसेÞप्माङ् (स. २०६२) भेटिको छ । याम्नोःङ् (नाटककार लेखक सारदा सुब्बा, अनु. येहाङ् लाओती, स.२०५३) पूर्णाङ्की नाटक हो । यसरी नै अमर तुम्याहाङ्् र डिल्ली लिङ्दमले सहलेखन रहेको पाँच दृष्य रहेको मिसेक्ना (तान्छोप्पा, वर्ष ७, अङ्क ५, जेठ २०५९ र तान्छोप्पा वर्ष ७, अङ्क ६, असार २०५९) पनि अर्को पूर्णाङ्की नाटक हो । स्वप्नील स्मृतिको सम्पादकत्वमा नेपाल प्रज्ञा–प्रष्ठिानबाट प्रकाशित हुँदै आएको ‘फक्ताङ्लुङ्’ पत्रिकाको दोस्रो सङ्युक्त अङ्क २०६९/०७० सङ्युक्त नाटक विशेषाङ्कको रूपमा प्रकाशित भएको छ । यसरी नै मलिसा याक्थुङ्बा लिम्बुले ‘खामाक् पाङ्भे?लेÞन् तुङ्हा?’ नामक २०६८ मा पूर्णाङ्की नाटक सङ्ग्रह, सागर केरुङ, नुमाहाङ्मा (वि.सं. २०६८) र केÞमाबा लाजे? (वि.सं. २०७०) साथै कुमार सिङ्धाबाको केÞरेÞक्लेÞ मिक्ओबा ताम्जि सत् (ई.सं. १९८६) प्रकाशनमा आएका छन् ।
बी.बी. मुरिङ्लाको लेÞङ्हङ (ई.सं. १९७८), पूर्णीमाया नुगोको मेत् येÞम्बा? खेदा? (ई.सं. १९८२), सुष्मा नुगोको नाम्भेÞरामा माङ्गेÞन्ना? (ई.सं. १९८४), श्याम बहादुर याक्थुङको सेÞम्मुइ (ई.सं. १९८९), बसन्ती पाराङ्देनको खेÞमा?रेÞन् कुबुङ् (ई.सं. १९९३), एस.बी. माङ्युङको थिरेÞ याप्मि सुम्बोआङ् ... (ई.सं. १९९५), केशव नाम्भेराबा माङ्युङको आधिङ्गानी र मिम् (ई.सं. १९९५), सन मा¬ङ्युङको याक्थुङ साप्पान्लेÞन्... (ई.सं. १९९७), बुधी लेक्वाहाङ खाम्धाकको आङ्बो हिम्मो (ई.सं. १९९९), मानहाङ खाम्धाकको वे?आङ् मेÞत्तेÞसो (ई.सं. २००४), विमित लक्समको विक्रमहाङ तेÞम्भुक च्येÞ (ई.सं. २००७), हर्क बहादुर नुगोको खेÞसुङ् (ई.सं. २००७), पूर्ण बहादुर खाम्धाकको चभा? (ई.सं. २०१०) र का?इ (ई.सं. २०१४), रामहाङ सिसेक खाम्धाकको निसाम्लेÞन् येÞक्या (ई.सं. २०११), माङहाङमा ताम्लिङको याक्थुङ चुम्लुङ सभा (ई.सं. २०११), सिरिजङ्गा ताम्लिङको पान्नाक् (ई.सं. २०१२), धनरोती याप्मि खाम्धाकको २० फरवरी (ई.सं. २०१३), मनिषा याक्थुङको कुघेÞक् सङ्देन् (ई.सं. २०१५) र सेसेहाङ फियाकको पाङ्भे?बा इङ्घङ (ई.सं. २०१५) नाटकहरू मुरिङला र खाम्धाक (अप्रिल २०१६ः ६८–१७९) ले समीक्षात्मक कृति याक्थुङ पाङ्वाइला पोबेÞन् नु थोबोमा समेटेका छन् ।
गीति नाटकः लिम्बु युवायुवतीले प्रेम विवाह गरेको विषयलाई प्रस्तुत गर्दै तेज यक्सोद्वारा निर्देशित अम्लारी फुङ् (‘सुनखरी पूmल’ (प्रेमको प्रतीकको रूपमा प्रेमिकालाई दिइने) २० जेठ ०६३ नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानमा प्रदर्शन गरिएको थियो । यो गीतिनाटकमा मित्र लिङ्देन्, यासेली योङ्हाङ्, सिर्जना पन्दाकको मुख्य भूमिका रहेको छ । यसको कथा परिकल्पना प्रेम पन्दाक हुन् भने मुन्धुम् प्रस्तुति रैप्रसाद चोङ्बाङ्को र सङ्गीत अशोक राई (हेर्नू हिमाल खबरपत्रिका, १६–३२ असार ०६३ः ८५, तान्छोप्पा, ११, ५ः५) को हो ।
३.५.३ गीत–गजल सङ्ग्रह
याक्थुङ गीति सङ्ग्रहको चर्चा गर्दा नामको आधारमा सुब्बा खड्ग बहादुर नेम्बाङको किराँत मिक्–हऽन् साम्लो (वि.सं. २०१२) आउँछ । यसपछि सेसेमी सेनाल्बोको मुइङ (वि.सं. २०५१) र यासेली योङहाङको यासेली योङहाङका लिम्बू गीतहरू (असोज २०७३) प्रकाशित रहेका छन् । लोक गीत अन्तर्गत नरबहादुर यङहाङको पालाम (वि.सं. २०५२) र बलिहाङ तङ्नाम ‘लारिङ्गे’ (वि.सं. २०५३), उत्तम कुमार यङयाङको पालाम सङ्ग्रह (वि.सं. २०६२), आन्छुमे नसानको निङ्वा? सिगाङ्बा इक्लाहा? (वि.सं. २०६२), अम्बिका कुमार सम्बाहाम्फेको चार माया पालाम (वि.सं. २०७२), येइङ्सा जसहाङ मादेनको चाःत्तुम्लो तेङ्से लारिङ्गेक नाम्लिङ्गेकः देउसी भैले गीत (ई.सं. १९७९) पुस्तकाकार कृतिहरू रहेका छन् । यसरी अन्य गीति कृतिहरूमा पी.एम. नेम्बाङ र सन्तवीर खाम्धाकको युमासाम नु पालाम (ई.सं. १९६४), बी.बी. पक्खिम र इन्द्र पक्खिमको नेÞर्वेÞ सिगाङ्बा हाम्जक्वाहा? (ई.सं. १९९३) (तेराप्पे, २०१४ः ४) आदि रहेका छन् ।
वामिक् थुन्नु केÞद्येÞबि याम्मु शीषर्कको गजल छापामा पाइएको हालसम्मको पहिलो गजल कृति हो । कृति कै रूपमा पनि दुईवटा सङ्ग्रह प्रकाशित भइसकेका छन् । ती हुन्ः १. प्रेमदीप थाम्सुहाङको सुक्कुम् (वि. सं. २०६१), निशेष आङ्देम्बेको थाङबेÞन् (वि. सं. २०६२) र राजकुमार तेयुङ्को मेरिङ्गेÞन् मिक्वा (वि. सं. २०५९) ।
३.५.४ समालोचना
लिम्बुसाहित्यमा भएका केही सामालोचनाहरू निम्नअनुसार छन्ः लिम्बु भाषा–साहित्य र आजको लिम्बु कथा (वैरागी काइँला, सयपत्री पूर्णाङ्क १९, २०६१), किरात मिक्हन् साम्लो सिगाङ–साम्लोराङ्ङिल्लेÞ (थाम्सुहाङ् पुष्प सुभा, तान्छोप्पा, वर्ष ८, अङ्क ८, साउन २०६०, पृ. ७/६) याक्थुङ् खेÞदा?रेÞ कुबोरेÞन् चुक्मुक्पा साप्मुन्धुम् (वैरागी काइँला, तान्छोप्पा, वर्ष ८ अङ्क १०, असोज २०६०, पृ. ७), नेप्पमाङ् ऐप्मा सात्नेÞत्छि कर.. (पान्थरे लुङा, तान्छोप्पा, वर्ष ६ अङ्क ३ वैशाख, २०५८, पृ. १), पोरोक्मी माङ्ले... नेÞत्तिमु चोगु, कुभुङ्मु चोगु, (पान्थरे लुङा, तान्छोप्पा, वर्ष ६ अङ्क ४ जेठ, २०५८, पृ.१), याक्थुङ् पेÞन्युक्खा मिङ्बा साप्लान् ओमेÞप्मेÞल्ले (अम्बर तुम्म्याङ, तान्छोप्पा वर्ष ६, अङ्क ८ कात्तिक २०५८, पृ. १/८), हिन्जा? साम्मिला सुङ् सेवारोइन् ओमेÞप्मेÞल्ले (पान्थरे लुङा, तान्छोप्पा, वर्ष ६ अङ्क ९, पृ. १/७), साम्बा डिल्लीरेÞ कुनिङ्वा? सेÞल्लेÞङ्ङो निदेÞत्तेÞबा ‘मना चइःत्हा?’ (अमर तुम्याहाङ्, तान्छोप्पा, तान्छोप्पा वर्ष ७, अङ्क ४, वैशाख २०५९ पृ. १/७), ‘सोधुङ्गेÞन् इमानसिङ् चोःत्लुङ्’ मासाम्बेÞइन् निरुङ्ङिल्लेÞ (इमाहाङ् सेत्लिङ्, तान्छोप्पा, वर्ष ९ अङ्क ५, जेठ २०६१, पृ. ७), ‘थाङ्बेÞन्’ सुङ् नु याक्थुङ् गजलरेÞन् याङ्दाङ् (स्व. स्वप्नील स्मृति, तान्छोप्पा, वर्ष ११, अङ्क २, फागुन २०६२, पृ. ७) आदि रहेका छन् । यसरी नै मलिसा याक्थुङ्बा लिम्बुले याक्थुङ् पान्दाङ् साप्सक्रेÞन् निरेÞङ् (२०१३ ई.) र पुष्प सुब्बा थाम्सुहाङको याक्थुङ् साप्सकरेन पाङ्नाम मुक्सिहा? (वि.सं. २०६९) समीक्षात्मक कृतिहरू प्रकाशित छन् । यी बाहेक भूमिका लेख्ने क्रममा वैरागी काइँला र पदमसिंह मुरिङ्लाले धेरै कृतिहरूको सविस्तार समालोचना गरेको पाइन्छन् ।
पछिल्लो सयमामाका रूपमा प्रकाशित याक्थुङ साहित्यका समीक्षात्मक कृतिहरूमा मलिसा याक्थुङ्बा लिम्बूको याक्थुङ् पाःन्दाङ् साप्सक्रेÞन् निरेÞङ् (ई.सं. २०१३), आस बहादुर सुभा मुरिङ्ला र बुधी लेक्वाहाङ खाम्धाक, याक्थुङ पाङ्वाइलाः पोबेÞन् नु थोबो ९ीष्mदग म्चबmबस् न्चयधतज ७ म्भखभयिऊभलत० (ई.सं. २०१६) र बुधी लेक्वाहाङ खाम्धाकको बलिहाङ थिक्लेÞङ् नेÞन्दुरी कुबेÞन् थाङ्मेÞल्लेÞ ९ब् ऋचष्तष्अ यल द्यबष्जिबलन ीष्mदयय म्चबmब० (ई.सं. २०१६) रहेका छन् । यसरी नै स्वपनील स्मृतिले सम्पादन गर्नु भएको र नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानले प्रकाशित गरेको फक्ताङ्लुङ पत्रिकाको वर्ष ३ अङ्क ३ पनि याक्थुङ साहित्य समीक्षा अङ्कको रूपमा प्रकाशित भएको छ ।
३.५.५ अनुवाद साहित्य
लिम्बु भाषामा अनुवाद कार्य पनि भएका छन् । मूलतः अङ्ग्रेजी, हिन्दी, खसनेपाली आदि भाषाबाट लिम्बु भाषामा अनुवाद गर्ने काम भएका छन् । यसरी नै लिम्बु भाषाबाट खसनेपाली र अङ्ग्रेजी भाषामा पनि अनुवाद गर्ने काम भएका छन् । यसका केही उदाहरणको लागि काइँला (वि.सं. २०६०ः १७–१८) बाट लिइएको तथ्य यहाँ प्रस्तुत छ– १. गुलिभर्रेÞ लाम्दिःक् (जोनाथन स्विप्mट, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), २. चन्द्रसेखर आजाद (अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ३. जवाहरलाल नेहरूरेÞ खेÞदा? (चित्रकथा, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ४. देशवन्धु चित्तरन्जन दास (चित्रकथा, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ५. याम्धुम्बारेÞ लागि ताम्सिङ्वा (स्वास्थ्य र खेलकुद, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ६. आनि? नु आनि? सयङ् (सामाजिक शिक्षा, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ७. काक्वारेÞ याङ्घन् (कृषिः आलु खेती, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ८. च्वाः याङ्निःम्लेÞ कुबि? (सामाजिक शिक्षाः जलस्रोत, अज्ञात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), ९. सक्वा हिङ्मा (कृषिः मौरीपालन, अग्यात अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १०. सेरिम्लेÞ याङ्घन् (सुन्तलाको खेती, अज्ञात अनु. अग्यात, सिक्किम), ११. लाजे? पोबेÞन् थिम्बे (शिक्षा विभाग, सिक्किम सरकार, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), अम्दु तुक्मा (स्वास्थ्य विभाग, सिक्किम सरकार, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १२. तुक्मारे लाम् (अज्ञात, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १३. फन् नु अदङ् (अज्ञात, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १४. फार्साङ्ङिन् याम्धुम्लेÞ लागि नुबा मेÞन् (अज्ञात, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १५. सुखिम सुबेÞल्ला साक्लाम् केÞबोङ्बा खल्लेÞङ्वाबेÞन् (अज्ञात, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १६. सेवान् सक्मा (अज्ञात, अनु. बी.बी. मुरिङ्ला, सिक्किम), १७. प्राथमिक शिक्षा पाठ्यक्र–२०४९ (दिलेन्द्र कुरुम्बाङ–सुब्बा अनु. स.२०४९, २०५४), १८. पिपल पुस्तक सिरिज (पूर्ववत् अनु. स. २०५८), १९. मानव अधिकारको विश्वव्यापी घोषणा (बालकृष्ण माबुहाङ्, वि.सं.२०४८; अमर तुम्याहाङ् अनु. स. २०५९), संयुक्त राष्ट्र सङ्घको आदिवासीहरूको अधिकारसम्बन्धी मस्यौदा घोषणापत्र (पूर्ववत् अनु. सं. २०५९), आदिवासी जनजाति लिम्बुहरूको विकाससम्बन्धी एजेन्डा (पूर्ववत् अनु. सं. २०६१) आदि ।
४. निष्कर्ष
नेपालको हकमा याक्थुङ भाषा विद्यालय र विश्वविद्यालयहरूमा औपचारिक पठनपाठन नहुने भएकाले यसको साहित्य रचनाका लागि मजबुत आधारभूमि नरहे पनि साहित्यकारहरूले स्वतःस्फुर्त रूपमा लिपि सिक्ने र साहित्य रचना गर्ने गरेको देखिन्छ । भारत मूलतः सिक्किममा भने याक्थुङ भाषा विद्यालय र विश्वविद्यलयमा पठनपाठन हुने भएकाले साहित्य रचनाको आधारभूमि र पर्याप्त पाठकहरू हुने भएकाले बढी नै साहित्य रचना हुने र कृतिहरू प्रकाशित हुने गरेको देखिन्छ । याक्थुङ लिम्बु साहित्यमा काव्य विधा अरू विधाभन्दा समृद्ध रहेको देखिन्छ । काव्य पछि आख्यान विधा फस्टाएको देखिन्छ । निबन्ध, नाटक, गीत आदि विधाहरू अपेक्षा गरेजस्तो बढी लेखिएको पाइँदैन । याक्थुङ समाजमा अत्यधिक लोक छन्दहरू रहे पनि ती छन्दहरूमा आधुनिक काव्य रचना निकै कम भएको देखिन्छ । साहित्यका प्रचलित प्रायः सबै विधामा याक्थुङ साहित्य रचना भएका छन् । फुटकर साहित्य रचना गर्ने साहित्यकारहरू, जसलाई यस लेखमा समेटिएका छैनन्, को सङ्ख्या अधिक छ तर कृति प्रकाशन गर्ने साहित्यकारहरू निकै कम रहेको पाइन्छ । याक्थुङ साहित्यको फाटफुट इतिहास लेखिए पनि विधागत इतिहास लेखन हुन सकेको छैन् । जे होस् याक्थुङ साहित्यकारहरूको सजातीय साहित्य वचाउन मरुद्यानीय मन, वचन र कर्मले मात्र दुःखजिलो गरी याक्थुङ साहित्य बाँचिरहेको छ ।
सन्दर्भ सामग्रीहरू
खस नेपाली खण्ड
sfOFnf, lj/xL -;=@)$(_, lnDa' efiff / ;flxTosf]
;ª\lIfKt kl/ro, sf7dfG8"M g]kfn /fhsLo k|1f k|lti7fg . sfOFnf,
j}/fuL -!$ j}zfv, @)^$_, t]cª\l; l;l/hª\ufsf] zxfbtsf] syf, uf]/vfkq, jif{ !)&, cª\s #$(,
zlgjf/M 3 .
sfOFnf, j}/fuL -k|=;Dkf=, t]= ;+:s/0f_
-lj=;+=@)^&_= lnDa"–g]kfnL–cª\u|]hL zAbsf]z, sf7df8f}F M g]kfn
k|1f–k|lti7fg .
sfOFnf, j}/fuL -lj=;+=@)^!_= lnDa"
efiff ;flxTo / cfhsf] lnDa" syf, ;okqL, !(, !#$–!%!=
r]Dhf]ª, Odfgl;ª, vfDbfs, dfg axfb'/ /
gf]uf], kbdl;+x d'l/ª\nf -O{=;+= !(%!_, t'd\ ofSy'ª lgª\jfkm' ;fKnf, l;lSsdM
cld/0f r]Dhf]ª / kbdl;+x gf]uf] .
ltu]nf lnDa' -v]jfª_, sdn -@)&!_,
lnDa' cflbjf;Lsf] ;Gbe{df klxrfg / k|lti7f, k|yd
cGt/f{li6«o lnDa' ;Dd]ngsf] clen]v, k|wfg ;Dkfbs k|f=8f= uf]laGb ;'Aaf, k[=
@&&–@*# .
t'nfw/, k|]dzflGt -&, c;f]h @)&$_,
syfaf6 ;'? ePsf] g]jf/ ;flxTo, gful/s
cIf/, sf7df8f}FM g]kfn l/klAns ld8of .
t'Dofxfª, cd/ -@)&$_, ls/ft ofSy'ª
hflt lrgf/Lsf cfofdx?, nlntk'/M cflbjf;L hghflt pTyfg /fli6«o k|lti7fg .
t'Dofxfª, cd/ -@)&)_, lnDa' ;flxTo
lgdf{0fsf] Oltxf;, nlntk'/M cflbjf;L hghflt pTyfg /fli6«o k|lti7fg / ofSy'ª
;fK;s csfbdL .
t]/fKk], ;Gtf]if -@)!$_, k]Ssf], l;lSsdM
>LdtL s?0ff ;'Aaf .
ynª, afhjL/, r]Dhf]ª, Odfgl;ª, vfDbfs, dfg
axfb'/ / gf]uf], kbdl;+x -O{=;+= !(%!_, ofSy'ª lgl;u]s\ ;fKnf, l;lSsdM cld/0f
r]Dhf]ª / kbdl;+x gf]uf] .
e6\6/fO{, of]u/fh, lnDa", ch'{g,
d]Gofª\af], /0faxfb'/, ;'Aaf, lbn]Gb| / ;'Aaf, l8NnL/fd -kl/dflh{g ;+:s/0f,
lj=;+= @)^$_, cflg< kfMg\, ;fgf]l7dL eStk'/M kf7\oqmd ljsf; s]Gb| .
/fkrf, nfn–ZofFsf/]n', ofn'ª\5f,
jfu–cfofUofgL / t'Dofxfª\, cd/ -lj=;+= @)^%_, OG8f]–g]kfn ls/fFtL efiffx¿ ljut, ;dsfnLg kl/j]z / ef]lnsf r'gf}tLx¿,
sf7df8f}F M ls/fFt lj1fg cWoog ;+:yfg .
अङ्ग्रेजी खण्ड
Limbu, A.J. (Feb 2014) Limbu Folk
Culture related to Food Habits, with special reference to Limbu Folklore. 'Third Eye', 2 (2), 29-42.
Muringla Subba, A. B. &
Khamdhak Subba, B. L. (April 2016). Limboo Drama: Growth & Development.
Sikkim: Khamdhak publication.
Subba, J.
R. (2004). MAHATMA SIRIJUNGA SINGTHEBE: The Great Religious and Social
Awakener. Gangtok Sikkim: Sukhim Yakthung Mundhum Saplopa.
Whelpton, J. & Hut, M. (25 Jul, 2011). The Catalogue of
the Hodgson Collection in the British Library. Retrieved from http://himalaya.socanth.cam.ac.uk/collections/journals/ebhr/pdf/EBHR_39_05.pdf
अनुसूचि – क
याक्थुङ लिम्बु साहित्यको माध्यमिक काल (सन् १९२५ देखि १९५५) का काव्य वा पद्य विधाका लेखक र तिनका कितावहरू :
- कालुसिं पापो, याक्थुङ् सेवा साम्लो (सन् १९३०)
- सुबिदार बुद्धिराज फागो र जसमान साँवा, किराँत साम् मुन्धुम् (सन् १९३१)
- लेखक अज्ञात, श्री जङ्गा मुन्धुम् साप्ला
- तिलकसिं नुगो, किराँत मुन्धुम् (सन् १९५१)
- याक्थुङ लिम्बु साहित्यको माध्यमिकका गद्य विधाका लेखक र तिनका कितावहरू
- बाजवीर थलङ, तुम याक्थुङ् साप्ला (सन् १९२८)
- बाजवीर थलङ र सहलेखक इमानसिंह चेम्जोङ्, निसिगेक याक्थुङ् साप्ला (सन् १९३१)
- ई.के. बहादुर सेरेङ, तुम याक्थुङ् साप्ला (सन् १८३१)
- सुबेदार हर्कजङ् माखिम (वर्मा), मदपान निषेध (सन् १९३१)
- सुबेदार हर्कजङ् माखिम (वर्मा), किरात लिम्बु–नेपाली शब्द सङ्ग्रह (सन् १९३१)
- लेखक अज्ञात, सुम्सिगेक याक्थुङ् साप्ला
- लेखक अज्ञात, हाक्थुङ हिसाब साप्ला
- निर्मल लिम्बु र जीवनदास राई, तुम याक्थुङ् साप्ला
- लफ्टन शेरबहादुर मेयोहाङ् र मोहनलाल हाङ्गम, किराँत वर्णमाला
- सुबिदार बुद्धिराज फागो र जसमान साँवा, किराँत सङ्गीत विद्या (१९३१)
- इमानसिंह चेम्जोङ, किरात इतिहास (सन् १९४८)
- इमानसिंह चेम्जोङ्मा/नबहादुर खाम्धाक/पदमसिंह मुरिङला, तुम् याक्थुङ् निङ्वाफु साप्ला (सन् १९५१)
- पदमसिंह मुरिङला, याक्थुङ् निसिगेक् साप्ला (सन् १९५१)
अनुसूचि – ख
याक्थुङ लिम्बु साहित्यको आधुमिक काल (सन् १९५६ देखि हालसम्म) को काव्य विधाका कृतिकार र तिनका कृतिहरू :
- अमर तुम्याहाङ्, सोधुङ्गेन इमानसिं चोत्लुङ (महाकाव्य, वि.सं. २०६०), सेवारो (बालकविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०५८)
- थाम्सुहाङ् पुष्प सुब्बा, मक्खिवा फुङ् (महाकाव्य, वि.सं.२०६७), इत्निमहा? (खण्डकाव्य, वि.सं. २०५९)
- सुब्बा खड्गबहादुर नेम्बाङ् (वि.सं. १९७१/११/२९–२०३८/५), किराँत मिक्–हऽन् साम्लो (खण्डकाव्य (वि.सं.२०१२)
- सेसेमि सेनाल्बो, सोबुहाङ्मा (खण्डकाव्य, वि.सं. २०६५), मुइङ (गीति काव्य, वि.सं. २०५१), सासुङ् साम्बे (काव्य, वि.सं. २०५६), तो?योक्खा?ओ तिङ्ग्रेक्खा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६४)
- थाकुहाङ मेरिङ, मक्थेÞबा ताप्माधिक फुङ (खण्डकाव्य, वि.सं. २०६५), केÞभेÞक्पा ताप्माधिक फुङ (खण्डकाव्य, वि.सं. २०७४), आलामेरिङहा? (ख्युक्वा सङ्ग्रह, वि.सं. २०७४)
- वीर नेम्बाङ्, सेम्मुई, (खण्डकाव्य, ई.सं. १९८६), नेफु?रे मिःम्, (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००१)
- विरही काइँला, केसामी नाम्सामी, खण्डकाव्य (ई.सं. १९८७)
- आर.बी. याक्थुङ्चुम्, के पोक्मा मुन्धुम्, खण्डकाव्य (ई.सं. १९९६)
- बी.बी. मादेन, मिक्खो, खण्डकाव्य (ई.सं. १९९६)
- चन्द्र माङ्युङ, हेÞक्केआङ्सा कुसिङ् नित्तुम् ल?आ, खण्डकाव्य (ई.सं. १९९८)
- टी.बी. लेक्वाहाङ, मिक्वारेÞ तेÞप्पक्वाहा?, खण्डकाव्य (ई.सं. १९९८)
- बल मुरिङ्ला, नेÞप्पाल्लाम् मेÞन्छ्यासित् फेÞरेÞ (खण्डकाव्य (ई.सं. २०१३) पोक्की (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००६), खाप्मिपा एगाङ्बा तोक्ला (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०११)
- चन्द्र मणि तुम्बापो, मारेÞ मिम्जिओ (ई.सं. १९९०), थक्वालाम् सोराङ्ङिल्लेÞ (खण्डकाव्य (ई.सं. २०१५)
- हरि हुक्पा चङबाङ ‘सेन्छेन्हाङ्’, थक्लारेÞन् ताराप्पो तगि पोमेÞल्लेÞ (वि.सं. २०४४, २०५२)
- रणबहादुर मेन्याङ्बो, किरात याक्थुङ साम्लो (गीत सङ्ग्रह, वि.सं.२०४८)
- थिबोङ्सा याक्थुम्बा ‘सुप्रस’ र मदन चोङ्बाङ ‘तान्छोप्पा’, अम्लाफुङ (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०५३)
- डिल्ली लिङ्दम, मना चइःत्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०५६)
- सेर्मा साम्जिरि सेमि, सुम्सुम् साम्मिला सुङ् (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०५९)
- सेसेहाङ् फियाक, तोलिङ्सोमुबा आसाम्मिलाहा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं २०६०)
- तोङ्सा नयोङ्हाङ्, फुङ्काप्ला (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६१)
- लछामी सेर्मा पापो, नाम्याप्मिरेÞ हिङ्मन्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६१)
- टङ्क वनेम, पेन्जिरि पेन्मिक्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६२)
- आन्छुमे नसान्, निङ्वा सिगाङ्बा इक्लाहा (पालाम सङ्ग्रह, वि.सं. २०६२)
- साम्जिरि/सेसेहाङ्से/सेमी, सुम्जिरि फुङ (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०६४)
- राजकुमार तेयुङ ‘तरेबा’, लिम्बुवान आम्मा (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६४)
- बालि छथरे, तुक्सि फुङ्दाप्लाघा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६४), लिम्बुवान् माम्मा (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६४)
- भवानी तावा, लाबे पम्बम् (वाल कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६६), नान्दिम्भेयो सेÞप्माङ्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०६७)
- राजेन्द्र चबेगु ‘हाङ्वासाङ्’, मनाधिक मैबेआङ् होप् (कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०६७)
- भित्रागी काइँला, केÞदाप्पा निङ्वाहा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०६७)
- पुष्प हाङ लोवा, तङ्अम्भुङ (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६७)
- राज माङलाक, येÞम्रेÞ कुनाराहा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६७)
- निशेष आङ्देम्बे, थाङ्बेÞन् (गजल सङ्ग्रह, वि.सं. २०६८)
- थाम्सुहाङ पुष्प सुभा, पाङ्वाहा? (लामो कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६८)
- रानीतारे साइँला, कुहोप्मिरेÞन् लाङ्गाङ्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं.२०६९)
- तेन्जिङ तापेली, इमेÞल्लेÞम्ना फुङ्हा? (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०७०)
- मुक्साम लाओती र राज माङ्लाक (सम्पा.), याक्थुङ साम्मिला, भाग १ (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०७०)
- बालि छथरे, थाप्पुरेÞ मिक्खु (गीति सङ्ग्रह, वि.सं. २०७०)
- बुद्धहाङ नेम्बाङ, नेÞत्ति फुङ्वा (कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०७२)
- जसलाल साक्वादेन र मणिराज हुक्पा, सक्लिन् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९८८)
- बिर्ख (मान) याक्थुङ्, आजिबा येÞम्हा?मो (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९३), निःसुम् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१२)
- मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा (सम्पा.) साम्मिला साप्सक (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९५, २००४), साम्मिला सुङ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९८), साम्मे–साम्मिला (गीत सङ्ग्रह, ई.सं. २००४), साम्मिला साप्सक् (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००६)
- धनरती याप्मी, सुक्कुम् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९५), साक्खिहा? (ई.सं. १९९५), काइ (ई.सं. २००३)
- बी.एल. साक्वादेन, मुन्धुक्लेÞ इक्लाहा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९५)
- पूर्ण मुरिङ्ला, आनि? निङ्साङ्हा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९७)
- रामहाङ सिसेक्, आलाम्दिक् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९)
- पी.एस. इजम, सियाक्पेक् सिगाङ्बा फुङ् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९)
- बुधि ‘लेक्वाहाङ्’ खाम्धाक, पेÞन्जिरि पेÞन्मिक्हा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९) कुसङ् तानाम् (ई.सं. २००७)
- सन्तोष तेराप्पे, मुङ्वा (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००१), मिक्सेन् (ई.सं. २००५) मिम्जिमे (ई.सं. २००९), इन्दोसिगाङ् (ई.सं. २०११)
- मानहाङ खाम्धाक्, नसान् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००१)
- हस्त पन्धाक, थक्वाए थक्वारेÞ तिम्सेÞबा मिक्किभुङ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००२)
- हर्क खाम्धाक, सुसाङ्घोÞ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००२)
- चन्द्र माङ्युङ, हेक्केआङसा? कुसिङ्नितुङ्ल?आ? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००४)
- राजु याक्थुङ् ‘साम्सिङ्बो’, चोत्लुङरे थरे? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००५)
- दिलेन्द्र कुरुम्बाङ, आहिम्मिन् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००६)
- बी.बी. पक्खिम, हेÞत्लुक्वा (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००६)
- कमला सुब्बा मेन्याङ्बो, नसान् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००७)
- सुक्मान ओती, रामिधाम् माङ्हिम (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००७)
- धनराज खाम्धाक्, चोत्लुङ् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००८), तान्छोक् (ई.सं. २०१०)
- लिला तुम्बापो, सुम्हाक्लुङ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००९)
- पूर्णसिङ साम्बा र तेÞन्हाङ् साम्बा, नियानुफ्रा (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २००९)
- मिलन मुरिङ्ला नुगो, सुनो सेप्माङ्हा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१०)
- रिवाज साक्वादेन, निङ्साङ हिङ्मन् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१०)
- चन्द्र पेÞघा, मेरिङ्गेÞन् मिक्वाहा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१०)
- रिवाज याक्थुङ र सनहाङ याक्थुङ, इत्निम् (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०११)
- मिलन मुरिङ्ला नुगो, कोयेÞम्बा साम्मिलाहा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१२)
- असित याक्थुङ, तेÞप्पक्वा (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१२)
- अरुण कुमार पक्खिम र लाहाङ पक्खिम, पेÞरेÞङ्वा (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१२)
- सन्जित्रा याक्थुङ, हुक्पाङ्गी (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१३)
- मनाहा¬ङ याक्थुङ, आधक्लुङ्लेÞ इक्लाहा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१३)
- पदमसिङ इजम, लत्थिक् पाङ्भे? हाप्ल नेÞ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१५)
- लिम्बु डि.आर., सिःक्लुङ साम्मिला सुङ (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१५)
- राधिका हुक्पा चङ्बाङ ‘नाम्फुङ’, थःप्पारा (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१७)
- कुमार लिम्बू थोप्रा र सन्चहाङ मादेन लिम्बू, आन्छि? नेÞर्वेÞत् (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१७)
- कुमार लिम्बू थोप्रा र मङ्गलसिङ ताम्लिङ, थक्वारेÞ तिम्सेÞबा इक्लाहा? (संयुक्त कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१७)
- ताम्लिङ, वीरबल लिम्बू, लुङ्मा? सिगाङ्बा पाःन्हा? (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१७)
- बुधी दास पन्धाक, नाम्ओत् (कविता सङ्ग्रह, ई.सं. २०१७)
- विरही काइँला (सङ्/सम्पा.), याक्थुम्बारेÞ सिदोमा थिम् (ई.सं. २०११, २०१३)
- इमानसिंह चेम्जोङ् (सङ्/सम्पा.), किरात मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, सं.२०१८/ई.सं. १९६१), किरात मुन्धुम् खाहुन् (मुन्धुम् काव्य, ई.सं. १९६५)
- थिन्दोलुङ खगेन्द्रसिं (सङ्/सम्पा.), साम्यो सोसुम (वि.सं. २०४७)
- वैरागी काइँला (सङ्/सम्पा.), साप्पोक चोमेन् मुन्धुम्, मुन्धुम् काव्य (वि.सं. २०४८), नाहेन् मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५१), साम्सोघा मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५१), तङ्सिङ् तक्मा मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५२), ससिक् मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५२), मुजिङ्ना खेÞयङ्ना मुन्धुम् (वि.सं. २०७०), नाम्सामि–केसामि मुन्धुम् (वि.सं. २०७०), पाजाइबा मुन्धुम् (वि.सं. २०७०), खाप्पुनामा मेÞल्लङ्हाङ्मा मुन्धुम् र लुप्लिनामा वदन्नामा मुन्धुम् (वि.सं. २०७०), लाहादङ्ना–सुहाम्फेबा मुन्धुम् (वि.सं. २०७०)
- नरबहादुर यङहाङ् (सङ्/सम्पा.), पालाम् (लोक काव्य, २०५२), बलिहाङ् तङनाम ‘लारिङगे’ (लोक गीत, वि.स.२०५३), याक्थुङ् मुक्पान् सुम् (लयबद्ध उखान तुक्का, वि.स.२०६१)
- दुर्गाप्रसाद फोपाहाङ् (सङ्/सम्पा.), नावा चइत् मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५१)
- डघ। रणबहादुर मेन्याङ्बो (सङ्/सम्पा.), किरात येत्हाङ् साम्जिक मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०५७)
- तेज बहादुर फागो पन्धाक (सङ्/सम्पा.), सावा येत्हाङ् मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०६०)
- जसराज लिम्बु (पन्धाक) (सङ्/सम्पा.), मुजोक्लुङ खाम्बमोक्लुङ मुन्धुम् (मुन्धुम् काव्य, ई.सं. २००३)
- ध्रुब कु. मेन्याङ्बो/अर्जुनबाबु माबुहाङ् (सङ्/सम्पा.), सिभाक् यामि मुन्धुम्, (मुन्धुम् काव्य, वि.सं. २०६६)
- खगेन्द्रसिंह आङ्बुहाङ्(सङ्.), किरात याक्थुङ्बा येबा मुन्धुम् (मन्धुम काव्य, वि.सं.०५८)
- सेसेमि से–नाल्बो (सङ्/सम्पा.), इङ्जुम्, (पालाम् सङ्ग्रह, वि.सं. २०५६)
- रनधोज सिरेङ चोङबाङ (सङ्/सम्पा.), बलिहाङ् तङनाम लारिङगेक् नाम्लिङ्गेक मुन्धुम (लोक गीत, वि.स.२०६५)
- रैप्रसाद हुक्पाचङ्बाङ् (सङ्/सम्पा.), साम्बा मुन्धुम् (मुन्धुम् सङ्ग्रह, वि.सं.२०६६)
- उत्तमकुमार यङहाङ् (सङ्/सम्पा.), पालाम् सङ्ग्रह (वि.सं. २०६२)
- अम्बिका कुमार सम्बाहाम्फे (सङ्/सम्पा.), चार माया पालाम (पालाम सङ्ग्रह, वि.सं. २०७२)
- डा. बुधी लेक्वाहाङ खाम्धाक (सङ्/सम्पा.), याक्थुङ मुन्धुम लेÞक्वागेÞन् चम्योक् थक्मेÞल्लेÞ (ई.सं. २०१५)
अनुसूचि – ग (१)
याक्थुङ लिम्बु साहित्यको आधुमिक कालको आख्यान (कथा) विधाका कृतिकार र तिनका कृतिहरू :
- काजीमान कन्दङ्वा, पाङ्खरे योबाआङ एरा (कथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०१८)
- वैरागी काइँला (प्र.सम्पादक), फाङ्से?से खेदा?हा? (संयुक्त कथा सङ्ग्रह, वि.सं.२०६२)
- राजभक्त चेम्जोङ/डिल्ली लिङ्दम, मिक्तोःक् (लघुकथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०६२)
- क्षितिज सुब्बा (साँवा), बाजाहाङ् नु योनाहाङ् (कथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०६६)
- थाम्सुहाङ पुष्प सुभा, सेÞ?लाक् नु पाङ्येÞक् (कथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०६८)
- भवानी तावा (सङ्कलक÷सम्पादक), हिन्जापि?छु (वाल कथा तथा कविता सङ्ग्रह, वि.सं. २०६९)
- मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा (सम्पा.) खेÞदा? सुङ (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९८१, १९८७, १९९२, १९९४)
- मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा र मोहन सुभा फुरुम्बो (सम्पा.) चक् खेÞदा? (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९८७), खेÞदा?ए खेÞदा? (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९८९, २००४), खेÞदा? सुङ् (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९)
- देवमान याक्थुङ् ‘होन्दोक’, मिक्किफुङ्ले वे? नाइबेक् (ई.सं. १९९३)
- सम्बर ताम्लिङ लिम्बु, मिक्चिरि मिक्पे (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९९६), कुसङ् ओत्ती (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २००५)
- बुधि ‘लेक्वाहाङ्’ खाम्धाक, इत्ला?बा सेप्माङ््हा? (हास्यकथा सङ्ग्रह (ई.सं. १९९७), पेमुक् सिगाङ्बा खेÞदा?हा? (कथा सङ्ग्रह (ई.सं. २००९)
- बुधि लेक्वाहाङ् खाम्धाक, इत्लाबा सेÞप्माङ्हा? (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९९८), पेमुक्सिगाङ्बा खेदा?हा? (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २००९)
- बसन्ती पाराङदेन, चेÞरेÞनाम् थेÞरेÞनाम् (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९)
- पी.एस. इजम, याम्मो आदुम्रछ (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. १९९९)
- बिर्ख पेघा (सम्पादक), याक्थुङ् साप्पान् नु साप्सक (कथा तथा निबन्ध, ई.सं. २००२)
- हर्क खाम्धाक, सक्केक् (कथा सङ्ग्रह, १९८४), खार्माक् पुङ्मो खे केÞदबेÞन् (ई.सं. २००५ ), (सम्पादक), इमेत्नासुङ् कथा विशेषाङ्क (अङ्क २५, ई.सं. २००३)
- मानहाङ खाम्धाक, मिम्जिरेÞ मिक्वा (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २००१)
- पेÞरेÞम् मुरिङ्ला, सेप्माङ् खेदा?सुङ् (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २००९)
- दिलमाया पाराङ्देन, कुभ्रेÞङ्वा अङेÞक्वा (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २०१३)
- जी.एम् खाम्धाक, लाम्दिक्कोबा लाम्हा?ओ (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २०१४)
- बी. आर. सुभा (मुरिङ्ला), खेदा? इत्छि (कथा सङ्ग्रह, ई.सं. २०१६)
- लक्ष्मी कुमार सेर्मा पापो (सङ्कलक), किराँती लोककथा भाग–१ (वि.सं. २०४८), याक्थुङ् पाङ्खेÞदाहा? (लोककथा सङ्ग्रह वि.सं. २०५५)
- इमानसिंह चेम्जङ (सङ्कलक), किराती दन्त्य कथा (वि.सं. २०२१, २०६७)
- शिवकुमार श्रेष्ठ (सङ्कलक), किराँती लोककथाहरू (लोककथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०४७), किराती लोककथा सँगालो (लोककथा सङ्ग्रह, वि.सं. २०५१, २०७३), किराती फोक–टेलस् (अङ्ग्रेजी, ई.सं. १९९९)
- पूर्ण कुमारी लिङ्देन (सङ्कलक), खेÞबक्पाल्लेÞ कुसेÞप्माङ् (ई.सं. २०१२)
अनुसूचि – ग (२)
याक्थुङ लिम्बु साहित्यका आधुमिक कालको आख्यान (उपन्यास) विधाका कृतिकार र तिनका कृतिहरू :
- थाकुहाङ मेरिङ, निङ्गेङ् सिगाङ्बा सेÞप्माङ्हा? (वि.सं. २०६०), नाम्भेÞराबा ताक्तेÞन् (वि.सं. २०६१), मेनु (वि.सं. २०६२), कोयेÞम्बा हिङ्मन् (वि.सं. २०६५), इरेÞम्फुङ (वि.सं. २०७४)
- उत्तरकुमार यङहाङ्, लोजि (वि.सं. २०६२)
- क्षितिज सुब्बा, थङ (वि.सं. २०६८)
- थाम्सुहाङ् पुष्प सुभा, सेÞन्दिपेसाप् (वि.सं. २०६८)
- नवल फाइबाली, नानु? खदेम् (वि.सं.२०६९)
- पदमसिंह मुरिङ्ला, थत्थामा (ई.सं. १९८३)
- मणिराज हुक्पा, फुङ् पोनाइ (ई.सं. १९८५)
- सतकुमार सिङ्धाब, हिङ्मेल्ले ताङ्बा लाम्दिके (ई.सं. १९८७)
- ललित मुरिङ्ला, मिम् इप्लेÞखेÞ (ई.सं. १९८८)
- देवमान लिम्बु ‘होन्दोक’, साक्म्रा (ई.सं. १९८९), थेत्लङ (ई.सं. १९८९), लेप्मि (ई.सं. १९९५)
- बी.बी. पक्खिम, चोसाप्लुङ्मा (ई.सं. १९९१)
- इन्द्र पक्खिम, निङ्वा?सो (ई.सं. १९९५)
- कुमार सिङ्धाबा, हिङ्मन्लेÞ ता¬ङ्बा लाम्दिक्को सत् (ई.सं. १९८७)
- टी.बी. लेक्वाहाङ, मिक्वारक् केÞधाप्सु (ई.सं. २०००)
- बी.एल्. सक्वादेन, सेÞप्माङ् (ई.सं. २००१)
- आर.बी. याक्थुङ्चुम्, मुन्दाङ् सेरी (ई.सं. २००२)
- रूपलाल खाम्धाक, निङवासोरत (ई.सं. २००५)
- एचबी पन्धाक, सानिम्मा (ई.सं. २००७)
- देनहाङ लिम्बु ताम्लिङ, तोहाङ्लेÞ कुदक्या (ई.सं. २०१०)
- दिल माया पाराङ्देन, काप्सामेÞन् (ई.सं. २०१५), मी (ई.सं. २०१६)
- बुदि दास पन्धाक, चक्मेÞम्बु?बा मिम् (ई.सं. २०१७)
अनुसूचि – घ
याक्थुङ लिम्बु साहित्यका आधुमिक कालको निबन्ध विधाका कृतिकार र तिनका कृतिहरू :
- उत्तमकुमार यङहाङ्, तङहुप्ला सुम (वि.सं. २०६२)
- राजेश्वर थापा र रणबहादुर मेन्याङ्बो, पयम् साङ्साङ्देÞन् फक्ताङ्लुङ (वि.सं. २०६६)
- निशेष आङ्देम्बे, हाङ्युक्ना पाङ्यक् (हास्य निबन्ध, वि.सं. २०६८)
- थाम्सुहाङ पुष्प सुभा, आधि? (निबन्ध, वि.सं. २०६८)
- अमर तुम्याहाङ् (सम्पा.), याक्थुङ् सुम्जो (वि.सं. २०६९)
- एस.आर. खजुम, सुम्–इत्छाप् (ई.सं. १९९५)
- कोल्भिङ लावती, सुम इत्छि (ई.सं. १९९५)
- एस्.पी. माङ्युङ लिम्बु, आनि? तेÞन्धाम् मेक्खिम् थिम् नु थाप्लाहा? (ई.सं. २०१३)
- एस्.बी. माङ्मु (सम्पा.), पात्तिला सुङ (लेख सङ्ग्रह, २००५)
- हर्क खाम्धाक, चभत्लुङ्मा (जुलाई, २००९)
- मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा, सोधुङ्गेÞम्बाहा?रेÞ सिवादिङ् खाहुन्हा? (आदर्श व्यक्तित्वका जीवनी तथा उपदेश सङ्ग्रह, ई.सं. १९८९, १९९७)
- मुरिङला नुगो बी.बी. सुुभा, याक्थुङ् साप्पान्लेÞ माराम् तमेÞप्मो (संस्मरण, ई.सं. २००५)
स्रोत : मातृभाषा साहित्यको इतिहास (२०७५), श्रवण मुकारुङ तथा पदम राई (सम्पादक), पेज ४२०–४५१, नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठान, कमलादि काठमाडौँ ।
